Terrazzo bar in De Koepel: vakwerk met sobere uitstraling
DeliCafé Level One had een mooie uitdaging bedacht voor Corradi en zoon, een barblad van terrazzo met verschillende niveau’s én in een gebogen vorm. De radius van het blad moest precies de vorm volgen van het monumentale pand waar het nieuwbakken café in is gevestigd, de voormalige Koepelgevangenis in Haarlem.
Ruim honderd jaar heeft de markante Koepel in Haarlem dienst gedaan als penitentiaire inrichting. Rond 1900 werd de gevangenis gebouwd volgens het panopticon-principe. Dat houdt in dat er een centrale hal is waar op verschillende verdiepingen de cellen omheen zijn gesitueerd. Het idee is dat vanuit die centrale hal één enkele opzichter in staat is om alle cellen en dus de gevangenen in de gaten te houden. Justitie-architect Willem Cornelis Merzelaar baseerde zich voor de Haarlemse koepelgevangenis op het ontwerp dat zijn vader had gemaakt voor de koepelgevangenissen in Arnhem en Breda. Die twee koepels stammen van een iets eerder datum, ze zijn rond 1880 gebouwd, maar ze zijn wel eveneens rond 2016 gesloten. Voor alle drie de Rijksmonumenten brak daarna een spannende tijd aan, want wat gebeurt er met een gebouw dat zo specifiek als gevangenis is gebouwd, vormgegeven en ingericht? De Koepel in Haarlem heeft, net als die in Arnhem, een tijdje dienst gedaan als opvangcentrum voor asielzoekers, maar van leegstand is ook sprake geweest. De gemeente Haarlem, die het monument had gekocht van het Rijksvastgoedbedrijf, vond in de Stichting Panopticon een partij met een goede kijk op de herbestemming van het gevangenisgebouw en het omliggende terrein. Het koepelterrein moest universiteitscampus worden met 250 studentenwoningen en daarnaast 100 sociale woningen. Ook op het koepelterrein, in de voormalige directeurswoning, was een klein hotel bedacht en in het administratiegebouw een restaurant. Ook voorzag het plan in een buurtwinkel en een ondergrondse parkeerkelder met circa 190 plekken.
Onder en boven de vloer
In het bestaande koepelgebouw moesten onderwijslokalen komen en ook flex- en werkplekken voor ondernemers. Verder was het plan om in de gewezen gevangenis een kelder te maken waarin een bioscoop met 6 zalen moest komen. Stichting Panopticon, Elan Wonen en DUWO richtten Open de Koepel op om de plannen uit te voeren. FARO Architecten, reA Architectuur en Architectenbureau J. van der Stigt werden ingeschakeld voor de benodigde ontwerpen en HBB Groep voor de ontwikkeling en de bouw/verbouwing. Die ging in de zomer van 2020 van start. Een van de spannendste ingrepen was het graven van de kelder waar de bioscoop in is gekomen. Daarvoor werden eerst trillingsvrij damwanden en boorpalen in de grond gemaakt waarna de constructievloer is gemaakt. Vervolgens kon daaronder de kelder worden uitgegraven terwijl tegelijkertijd op de vloer de staalconstructie voor de verdiepingsvloeren kon worden gemaakt. De verdiepingsvloeren zijn toegevoegd op het niveau van de cellengalerijen. Ze voegen wel flink wat vierkante meters toe, maar zonder het ruimtelijke Koepel-gevoel geweld aan te doen. De voor zo’n gebouw karakteristieke belabberde akoestiek is wel helemaal verdwenen dankzij de akoestische dozen die tegen het koepeldak zijn aangebracht. Doordat ze zijn voorzien van een uitgekiende print, ziet de akoestische oplossing eruit als het originele plafond van de Koepel.
Level One op BG
Terwijl aan het buitenterrein nog hard wordt gewerkt, is de Koepel zelf begin 2022 al in gebruik genomen. De Haarlem Campus, een samenwerking van SRH Group en de Global School for Entrepreneurship, heeft er zijn intrek genomen, bioscoop FilmKoepel trekt al een hoop bezoekers en bedrijven als Cupola XS, Endeavour en RNW Media zijn er volop aan het werk. Bar en cateraar DeliCafé Level One draait dan ook al op volle toeren; mensen die in de Koepel werken of studeren of gewoon een kijkje komen nemen, strijken er regelmatig neer voor een hapje en een drankje. “We doen ook de catering voor zakelijke evenementen die hier worden georganiseerd en als er een premiere is in de FilmKoepel, dan verzorgen wij de gerechtjes”, zegt mede-eigenaar Robin Veenstra. De bioscoop heeft zijn eigen voorziening voor een drankje en een snack maar bioscoopgangers die zin hebben in een broodje of een salade kunnen daarvoor bij Level One op de begane grond terecht.
Geknipt voor de job
De horecagelegenheid is relatief klein in de forse Koepel maar er is wel met veel aandacht gewerkt aan de uitstraling en vormgeving. Hij is vooral sober en functioneel, en daarmee gaat hij naadloos op in de toch nog altijd wat streng ogende voormalige gevangenis. Casper Meininger en Hans Schluter van MBMO zijn verantwoordelijk voor het ontwerp en de bouwbegeleiding. Het was vooral Meiningers idee om voor een barblad van terrazzo te kiezen, en om dat dan te laten maken door Corradi & Zoon Terrazzo BV. “Ik heb heel goede ervaringen met ze opgedaan bij een ander project waar ik de bouwbegeleiding deed”, zegt Meininger. Dat ging weliswaar om slechts twee bescheiden douchevloeren, maar de manier waarop ze dat aanpakten, gaf veel vertrouwen. Ik kende terrazzo wel en weet ook dat niet alle partijen zo’n klein werk even serieus aanpakken. Corradi wel en daaraan kon ik zien dat ze wel wat meer kunnen dan dat. Als mensen netjes, georganiseerd, geduldig werken dan komt er iets moois uit en dat is wat we hier zeker wilden. Daarnaast vinden Aldo en zijn zoon Giuliano het leuk om iets moeilijks te maken en ook dat kwam hier goed van pas.” Meininger had voor DeliCafé Level One namelijk een barblad bedacht dat de radius van de koepel volgt, en geen naden bevat. Probleem was echter dat het blad 6,5 meter lang moest worden en niet ter plekke in het werk gemaakt kon worden. De Koepel was al in bedrijf en ook al is de akoestiek er dik in orde, zeker het schuren van zo’n grote lap terrazzo zou voor erg veel overlast zorgen. Het barblad moest dus wel in de werkplaats van Corradi worden gemaakt, en met het oog op transport moest dat in delen gebeuren. “Vooral door de ronding die er in moest komen, was het een lastige opgave”, zegt Giuliano Corradi. “Als je gebogen delen tegen elkaar aan maakt, gaat het vaak verspringen, en dan heb je geen mooie ronding. We moesten er dus voor zorgen dat ze heel goed op elkaar aan zouden sluiten en in elkaar doorlopen.”
Risico’s genoeg
Aan de hand van CNC gefreesde mallen werden bekistingen gemaakt. De terrazzieri gingen daarvoor naar een vertrouwd adres, meubelmaker Rick Wierdsma in Diemen. “Echt een vakman die ook heel goed meedenkt”, zegt Aldo Corradi. “Hij heeft ons hier ook weer heel goed mee geholpen en de bekistingen echt heel precies gemaakt.” Nauwkeurig werk was belangrijk. De bar heeft twee niveaus en omdat er geen naden te zien mochten zijn, moesten de verschillende delen daarvan heel precies in elkaar geschoven kunnen worden. “Dan houd je aan de twee kopse kanten nog wel een naad, maar die konden we goed repareren zodat het net lijkt alsof het één geheel is”, zegt Giuliano. Het klinkt makkelijker dan het is. De naden worden ingeslepen en opgevuld met hetzelfde materiaal als waarvan het blad is gemaakt, waarna het wordt geschuurd.
“De reparaties hebben we hier gedaan”, legt Aldo Corradi uit. “Daar maakten we een aparte menging voor en die kan net anders zijn dan de grote menging die we in de werkplaats gebruikten om de delen van het blad te maken. Er kan net wat kleurverschil in zitten of de verhouding van verschillende maten van de korrel kan net even anders zijn. Ook kunnen de delen gaan bewegen waardoor de naden open komen te staan. Er kan echt van alles bij misgaan.”
“Juist vanwege dat risico van scheuren door werking, zijn de naden bij de vlakke delen van de bar niet gerepareerd”, vult Meininger aan. “Daar hebben we gekozen voor messing strips en kit.”
Zware laatste loodjes
Aldo Corradi was heel blij met de kleur van de bar die DeliCafé uitkoos. “Dit is een doodgewone grijze cement waar alleen Nero Ebano en Bianco Verona in korrel 0, 00 en 1 aan zijn toegevoegd. Daar kan niet veel mis mee gaan. Ze hadden ook kunnen kiezen voor een menging met allerlei pigmenten, parelmoer of andere materialen. Al dat soort toevoegingen maakt het alleen maar lastiger en dit was qua vorm en opbouw al moeilijk genoeg.” Minder blij werden de terrazzieri van het schuren van de barbladen, dat bleek ook niet bepaald appeltje eitje. “We hadden van te voren afgesproken dat we zouden kijken hoe afgerond we de randen konden maken”, legt Meininger uit. “Ik wilde het ronder dan wat zij gemaakt hadden. Dat bleek lastig want het moest wel allemaal uit de hand worden gedaan en ze wisten ook niet zeker of ze niet op de wapening zouden komen. Met een andere partij krijg je dan al snel te horen dat het niet kan maar de Corradi’s pakken dat gewoon op: ‘OK, gaan we doen’.” De geschuurde onderdelen zijn vanuit de werkplaats in Amsterdam naar Haarlem getransporteerd en met vereende krachten op het onderstel van RVS kokerprofielen geplaatst. “Dat was wel pittig”, kijkt Giuliano Corradi terug. “Het zijn allemaal delen van 4 centimeter dik massief terrazzo, zo’n 2,5 meter lang. Dan zit je wel aan de 200 tot 300 kilo per stuk.” Het eindresultaat maakt alle inspanningen ruimschoots de moeite waard. Alle delen sloten perfect op elkaar aan, van naden is nauwelijks iets te zien. De ronding van de bar is prachtig vloeiend en past, net als de sobere kleur van de traditionele menging, naadloos bij de vorm en uitstraling van de getransformeerde Koepel.
=====
Tekst en fotografie: Klokhuys tekst en foto
De Grote Kerk in Hoorn is aan een nieuwe levensfase begonnen, sinds de zomer is Heavens Hotel erin gevestigd. Het lichtgewicht stalen frame waarmee het hotel is gebouwd, staat weliswaar los van het monument, maar stevig als een huis. Dat komt mede door de speciale gipsplaten die voor alle wanden zijn gebruikt. Frame en platen zorgen er ook nog eens voor dat de geluidsisolatie dik in orde is. Het enige wat een goede nachtrust in de weg kan zitten is de indrukwekkende omgeving zelf; je blijft je vergapen aan de vele fraaie en originele details.
Je zou bijna denken dat het Kerkplein in Hoorn geen gelukkige plek is om een kerk te bouwen; meerdere godshuizen zijn daar in vlammen opgegaan. Dat lot is de huidige Grote Kerk bespaard gebleven, maar een lange gebruiksgeschiedenis als kerk heeft het gebouw niet. Hij is gebouwd rond 1882 en nog geen eeuw later, in 1968, werd hij voor erediensten gesloten. Tamelijk uniek voor die tijd werd er al vrij snel gezocht naar een herbestemming, waarbij zelfs werd gedacht aan commerciële functies. Het duurde wel even tot dat er daadwerkelijk van kwam, maar medio jaren tachtig werd de kerk verbouwd tot winkelcentrum annex appartementencomplex. De bankencrisis was er debet aan dat veel van de winkelruimte leeg kwam te staan. Gewoond werd er nog wel in de appartementen in de kap van het gebouw, maar de situatie was wel wat naargeestig geworden. Pogingen om de boel te reanimeren liepen op niets uit, tot een vastgoedondernemer het idee opperde om een hotel in de kerk te maken. Het monument moest echter wel monument blijven, dus de vraag was hoe je zoiets aanpakt.
HSB of LWS
Steel Framing Holland was een van de bedrijven die werden benaderd om mee te denken over een goede manier om het hotel in het kerkgebouw te realiseren. “Bouwen met steen of beton was geen optie”, zegt Niels Melman, eigenaar van het bedrijf uit Purmerend. “Niet alleen omdat het hotel los van de oude wanden en pilaren moest blijven, maar ook omdat het met dergelijke materialen te zwaar zou worden. Het moest dus met een lichte en stabiele constructie gebeuren. Dan kun je denken aan houtskeletbouw en aan lichtgewicht staalframes. Uiteindelijk is voor ons concept gekozen.” Het bedrijf van Melman komt voort uit het Veerhuis; de woningen met wanden van massief piepschuim waar we in Mebest al eerder over schreven. “Dat is door het eps een licht bouwsysteem, maar voor de constructie waren ze altijd aangewezen op zware oplossingen als beton of warmgewalst staal”, licht Melman toe. “Daar wilden ze vanaf, en zo zijn we in 2008 gestart met LWS: Light Weight Steel.” Gaandeweg is het een stuk breder geworden dan alleen frames voor de eps-gevels.
Nog meer lichte oplossingen
Al in 2016 begon Steel Framing Holland met rekenen aan het hotel. Wat kon er in de kerk gebouwd worden? Hoe zwaar kon het zijn? Hoe hoog? Hoe moest het frame worden gemaakt? En hoe moest aan brand- en geluidseisen worden voldaan? In de jaren tachtig waren de regels ten aanzien van monumenten blijkbaar wat minder strikt dan nu, bij de toenmalige transformatie was er een betonvloer gestort en waren er 30 meter hoge stalen kolommen in de kerk gemaakt. Het LWS-frame kon wel aan die stalen kolommen en aan de betonvloer worden gekoppeld; aan de originele wanden en kolommen van het monument mocht niets worden vastgemaakt. Oorspronkelijk was het idee om in de gehele kerk een frame van drie lagen te bouwen, maar dat zou te zwaar worden. Daarom is dat aangepast, alleen voor en achter in de kerk konden drie lagen komen; in het middenschip moesten het er twee van elk acht kamers worden. “De constructeur had berekend dat we op die manier per bouwlaag maximaal 500 kilo per m2 konden inbrengen”, zegt Melman. “Dat is een redelijk gewicht, maar ook weer niet heel veel om mee te werken. Je moet er ook rekening mee houden dat er meubels in komen, baden, en uiteraard mensen. Tussenvloeren van zandcement of licht beton pasten daar niet meer bij, dan moet je dus naar droogbouw. En ook voor wanden en plafonds moesten we lichte oplossingen kiezen.”
Onzichtbare krachten
Melman wilde voor vloeren, wanden en plafonds liefst met één partij in zee. “Als je met allerlei verschillende leveranciers werkt en er ontstaat een probleem, dan gaat iedereen met z’n vingertje wijzen naar de andere partij.” Steel Framing Holland kwam bij Knauf uit. Belangrijke reden voor die keuze was niet alleen het totaalpakket, maar ook dat Knauf net Knauf Diamond Board X op de markt had gebracht. De vezelversterkte gipskartonplaat werd, vooral met de prefab-bouw in gedachten, speciaal voor dragende constructies ontwikkeld. “Wanneer je met HSB of LWS een dragend wand- of gevelelement wil bouwen, dan moet je zorgen voor voldoende schrankweerstand”, legt Maxim Sprong uit. Hij is Commercieel Technisch Adviseur Prefab Industrie bij Knauf. “De Knauf Diamond Board X is extra stijf zodat hij extra schrankweerstand aan een frame geeft.”
Een andere manier om die stabiliteit in een frame te brengen, is schoren. “Die hebben we er ook in gemaakt, maar je wilt er ook weer niet teveel in hebben”, zegt Melman. “Hoe meer schoren je hebt, hoe lastiger het wordt met installatie- en leidingwerk.” Mocht het echt nodig zijn, dan is het volgens hem nog wel mogelijk om sparingen te maken in de stalen frames. “We kunnen in een profiel van 200 mm breed een gat maken van 135, dan behoudt het nog zijn sterkte.”
Elk voordeel…
Met staal kunnen ook slankere profielen worden gebruikt dan houten balken. Dat scheelt ruimte en dat is weer interessant voor een hotel als dit, dat zo grotere kamers kan aanbieden. Maar er is ook een nadeel ten opzichte van HSB, erkent Melman. “Geluid is een aandachtspunt. Met een staalframe moet je alert zijn op trillingen en contactgeluid. Het heeft ook minder massa dan een houten frame. Daarom hebben we samen met Knauf gekeken naar hoe we dat het beste konden aanpakken.” Sowieso zijn alle profielen van elkaar ontkoppeld door middel van vilt en zijn de frames gevuld met een dik pak isolatiewol. Daarnaast zijn alle wanden aan beide zijden beplaat met een dubbele laag Knauf Diamond Board X, dat heeft voor een hoop extra massa gezorgd. Bij de kamerscheidende wanden gaat het zelfs om twee skeletten met een tussenruimte van 50 mm. Daar levert de opbouw een geluidsisolatie op van 71 dB. Met 60 minuten voldoet ook de brandweerstand aan de eisen.
Maatwerk met de machine
Zeker door de wandopbouw met een frame, isolatiemateriaal en de vezelversterkte gipskartonplaten heeft het wel wat weg van metalstud, maar er zijn wezenlijke verschillen, maakt Melman duidelijk. “Met een lichtgewicht staalframe doe je eigenlijk constructieve bouw en afbouw inéén en dat kan met metalstud niet. Die profielen zijn slechts zo’n 0,6 mm dik en dat is te dun voor dragende constructies, wij beginnen met 1,2 mm en gaan tot diktes van 2,5 mm.” Een ander verschil met metalstud is dat alle onderdelen door Steel Framing Holland stuk voor stuk op maat worden gemaakt. “We tekenen het frame in 3D, dan wordt het gemodelleerd naar een CSV-file voor de machine. Die berekent zelf welke delen er uit een hele balk worden gehaald met zo min mogelijk materiaalverlies. Er komt eigenlijk geen mensenhand aan te pas.”
Het bedrijf uit Purmerend bouwt zoveel mogelijk prefab, in de eigen werkplaats. Ook de wanden voor Heavens Hotel zijn prefab gemaakt, zij het in delen. De wanden waren te lang om in hun geheel in Purmerend te maken en naar Hoorn te vervoeren. “We hebben nu stukken van een meter of twee gemaakt en die daar tegen elkaar aan geschroefd, uiteraard met vilt ertussen.”
Beplaten doet Steel Framing Holland eveneens bij voorkeur in de geconditioneerde omstandigheden van de eigen werkplaats, maar ook dat ging bij dit project niet. Vanwege de geluidseisen moest er dubbel én overlappend worden beplaat en dat kon pas als de wand in zijn volledige lengte was geplaatst.
Deels prefab, deels in het werk
Er is overigens wel met metalstudprofielen gewerkt; de wanden voor de badkamers en de toiletten zijn ermee gemaakt. Ze zijn zowel aan de binnen- als kamerzijde wel met Knauf Diamond Board X beplaat, maar niet vanwege de stijfheid. De platen zijn geïmpregneerd en dus vocht- en schimmelbestendig, wat ze goed geschikt voor die vochtige ruimtes maakt. Daarnaast is het een heel stootvaste plaat en dat is toch wel fijn in een hotel waar veel met koffers wordt gesjouwd en aan de lopende band stofzuigers rondrijden. “Maar ook omdat het praktisch is om met zo min mogelijk verschillende platen te werken”, zegt Melman.
Voor de verdiepingsvloeren en de plafonds zijn wél heel andere platen gebruikt. Er zijn eerst ondervloeren gemaakt met OSB-platen. Die liggen op de wanden. Er zit vilt tussen met het oog op contactgeluid. Op de OSB-platen is een laag Knauf Brio-platen gelegd. “Dit zijn gipsvezelplaten van 18 mm dik met aan de onderzijde een 10 mm dikke laag zachte houtvezel isolatie wol die voor geluidsisolatie zorgt”, geeft Sprong aan. De Brio-platen, voorzien van verbindingslippen, zijn in het werk onderling verlijmd en geschroefd. De plafonds bestaan uit een dubbele laag brandwerende Knauf DF-platen die met veerregels aan de staalprofielen van 2 mm dikte zijn bevestigd. Samen met de 80 mm dikke laag isolatiemateriaal die tussen de stalen profielen is aangebracht, zorgen de veerregels ervoor dat dit systeem een geluidsisolatie van 61dB levert. De brandweerstand is 60 minuten. Voor de galerijvloeren golden geen geluidseisen, daar zijn dan ook geen veerregels, maar gewone profielen gebruikt.
Kamers met kolommen
De plafonds en de wanden zijn gesausd. Vanwege die afwerking zijn de Knauf Diamond Board X platen, 10.000 m2 in totaal, speciaal voor dit project van afgeschuinde kanten in plaats van de gebruikelijke volkanten voorzien. Zo konden de naden goed worden afgewerkt met filler en wapening zonder dat er iets van te zien is. En dat terwijl het hotel in ruime mate is voorzien van wandverlichting waardoor strijklicht niet van de lucht is.
Ook de montage en afwerking van de vloeren en de plafonds is van hoog niveau. Er staan aardig wat zuilen in de kerk en het merendeel steekt dwars door de bouwlagen heen. In diverse kamers van het Heavens Hotel zorgen juist de authentieke stenen pilaren van het monument voor een heel karakteristieke sfeer. Het was echter wel zaak om vloeren en plafonds vrij te houden van die pracht. Veel nauwkeurig maatwerk dus, en ook veel aandacht voor de afwerking. Steel Framing Holland bracht rond al de originele zuilen mooie stalen ringen aan op de plafonds.
Het hoge afwerkniveau maakt het indrukwekkende plaatje dat Heavens Hotel biedt, met onder meer de kleurrijke glas-in-lood ramen in de gevels, de monumentale pilaren in de kamers en de authentieke houten betimmering, helemaal af.
=====
Tekst en fotografie: Klokhuys tekst en foto
Het zijn vooral de iconische panden van de Zuidas die de aandacht op zich weten te vestigen. Maar wie alleen maar oog heeft voor de NACH’s en de Viñoly’s van het Amsterdamse zakendistrict, mist heel interessante dingen. Het nieuwe onderkomen van Mobiquity bijvoorbeeld; bescheiden van formaat en façade, maar ronduit verrassend van binnen.
Mobiquity is een internationaal opererend bedrijf dat onder meer digitale marketingoplossingen maakt. Er werken zo’n 1200 mensen van meer dan 50 verschillende nationaliteiten, verdeeld over vestigingen in Amerika, Australië, India en Nederland. Razend internationaal dus. Maar afstanden en grenzen doen er nauwelijks toe in de online wereld van vandaag. Dus werken Mobiquity’ers over de hele wereld met elkaar samen in super flexibele teams. Het zijn heel relevante ingrediënten geweest voor het ontwerp dat OOK Architecten maakte voor het nieuwe onderkomen van het IT-bedrijf. Dat huidige kantoor ligt overigens op een steenworp afstand van het vorige, beide zitten aan de Tommaso Albinonistraat in Amsterdam. Het nieuwe onderkomen, bestaande bouw overigens, is alleen een stuk groter dan het vorige, en dat was hard nodig want Mobiquity groeit als kool. En misschien gaat dat dankzij het spannende interieur nu nóg sneller.
Bonus op de BG
OOK Architecten won de prijsvraag voor de inrichting van het nieuwe pand. “Een mooie maar simpele opgave”, aldus Robin van Rossum, mede-eigenaar van OOK. En eigenlijk ook niet precies wat het Amersfoortse architectenbureau het liefst doet. “We maken graag een leefomgeving, een plek waar mensen tot hun recht komen. Daar hoort meer bij dan alleen een mooie stoel of vloer; het totaalplaatje moet kloppen. Verder werken we graag met ruwe materialen zoals blank beton, onbehandeld staal, onbehandeld hout. Duurzame materialen die zijn wat ze zijn en tot in lengte der dagen mooi blijven. Dat vinden we interessanter dan een gelakt oppervlak.” Maar bij Mobiquity ging het eigenlijk om vier tamelijk traditionele verdiepingen met systeemplafonds, rondom gevels van glas en in het midden een kern. Die moesten ingedeeld en ingericht worden.
Wat OOK vooral triggerde aan het pand, was de begane grond, een kale parkeergarage met een heel hoog plafond. Dit gedeelte van het pand zat niet in de opdracht maar de Amersfoortse architecten vonden het eigenlijk een mooiere ruimte dan de verdiepingen erboven en bedachten er spannende mogelijkheden voor. “Door het hoge plafond zou je er een tussenlaag in kunnen maken”, schetst Van Rossum de vergezichten die opdoemden. “Achterin zou je een groot gat in het dak kunnen maken, dan had je een patio en ineens heel veel licht waardoor je planten en bomen zou kunnen neerzetten.” Door die onbegrensde blik werd de opdracht binnengehaald. En daarmee de mogelijkheid om met andere materialen te werken dan op de verdiepingen en van het kantoor niet alleen een goede werkomgeving maar ook een aangename leefomgeving te maken. HLE uit Utrecht deed de nodige constructieve ingrepen, Haklander Interieurbouw uit Harderwijk werd ingeschakeld voor de afbouw van het kantoor terwijl Solved uit Amsterdam verantwoordelijk was voor het projectmanagement.
Mega-variatie in werk- en relaxruimtes
In een aantal sessies met medewerkers van Mobiquity werden behoeften en wensen opgehaald. Volgens Jojanneke Tap, die samen met Van Rossum architect van het project was, speelde het feit dat de medewerkers uit allerlei landen komen een grote rol. “Dat zie je terug in verschillende gebruiken en ook in dat ze veel dingen samen doen. De middagmaaltijd bijvoorbeeld is heel belangrijk, die eten ze gezamenlijk dus daar moest een aparte ruimte voor komen. Voor de spelletjesavonden net zo. De begane grond was ideaal voor dat soort dingen.”
Ook voor de verdiepingen was dat internationale karakter behoorlijk bepalend. Er wordt veel in teams samengewerkt met collega’s in de andere landen, en die teams kunnen flink wisselen in samenstelling en omvang; de ene week werken er aan bepaald project tien mensen, de volgende week zijn het er veertig. Dan zijn er, naast het gewone bureauwerk, ook nog de fysieke overleggen, in klein comité en grotere groepen. Om dat allemaal te kunnen faciliteren heeft OOK de vloeren grotendeels opengelaten met hier en daar aanlandplekken, en rondom afgesloten ruimtes om te bellen, geconcentreerd te kunnen werken of te overleggen. Verder zijn er allerlei zitjes en hangplekken, pingpongtafels, voetbaltafels enzovoorts. “Het is echt behoorlijk extreem met alternatieve ruimtes”, vindt Van Rossum.
Geen kapitaalvernietiging
Alles bij elkaar levert het een levendige werkruimte op, en dan is geluid wel een issue. Op de verdiepingen was de geluidsabsorptie al goed op niveau, die waren casco voorzien van nette witte systeemplafonds. Van Rossum: “Meestal kiezen we daar niet voor, laten we liever beton en installaties in het zicht en passen we een akoestische spuitpleister toe als dat nodig is. Maar als zo’n plafond er al inzit, dan haal je het er niet uit. Dat zou kapitaalvernietiging zijn, en niet bepaald duurzaam.” De houten ombouw die interieurbouwer Haklander rondom de kernen maakte, doet ook veel voor de akoestiek, dankzij de geluidsabsorberende materialen die er in zijn verwerkt. De ombouw is multifunctioneel, hij bevat onder meer pantry’s, printerhokken, toiletten, lockers en afsluitbare stilteruimtes.
Het merendeel van de gesloten werk- en overlegruimtes is langs de gevels gemaakt, met verschillende wandsystemen die voor onder meer goede geluidsisolatie zorgen. Haklander schakelde daar een gespecialiseerd montagebedrijf voor in, Wemes Projecten. Het bedrijf uit Harderwijk was redelijk vrij in het uitzoeken van de wanden. “De eisen waren bekend, daarbinnen konden wij met voorstellen komen”, zegt eigenaar Rutger Wemes. “Het merendeel bestaat uit volglazen wanden van IPE, met aluminium frames. Op de bovenste verdiepingen konden we volstaan met wanden en kaderdeuren met enkel glas. Op een lagere verdieping waren de eisen aan de geluidsisolatie wat hoger, daar hebben we wanden en de kaderdeuren met dubbelglas geplaatst.” Het opvallendste aan een aantal van de transparante wanden op de verdiepingen is dat ze niet de gebruikelijke zwarte frames hebben, maar blauwe.
Dynamische wand
Nog veel minder gebruikelijk zijn de overlegruimtes met de Monobloc wanden. Die wanden zijn verdeeld in blokken van verschillende formaten en verschillende materialen; glas, vilt, whiteboard/magneetboard, hoogglans melanine in twee verschillende tinten wit. Op sommige vlakken is verlichting aangebracht. De mix zorgt voor een speels maar niet onrustig effect. Maar in eerste instantie ging het vooral om praktisch nut in de dynamische werkomgeving, legt architect Tap uit. “Deze wanden helpen om heel actief te kunnen overleggen. Als de mensen op hun werkplek zitten met een team en de bureaustoel omdraaien, dan hebben ze een wand waar ze op kunnen schrijven en dingen op kunnen plakken of prikken.” Datzelfde kan ook ín de overlegruimtes, daar bieden de wanden dezelfde mogelijkheden.
De architect kende de Monobloc wanden niet, dat was een voorstel van Wemes. “Ook dit is van IPE, maar het is wel maatwerk voor dit project”, zegt hij. “De architect had aanvankelijk frames van 4 centimeter breed staal in gedachten maar dan heb je geen tolerantie bij de montage. Die hadden we hier wel nodig want zeker de vloer was niet vlak. Daarom hebben we het teruggebracht naar een cassettesysteem met profielen van 4 cm en een standaard onderbak die je naar onderen kunt uitvullen.” Wemes verzorgde het inmeten en de montage. IPE leverde de cassettes met dubbelglas kant en klaar op de juiste maat aan. Van de andere cassettes kwamen alle onderdelen op maat van de leverancier; die hebben de wandmonteurs zelf ter plekke in elkaar gezet. “Het is in feite een modulair systeem dat je als een systeemwand kunt opbouwen”, zegt Wemes. De geluidsisolatie is volgens hem dik in orde. “Door de dubbele beplating en doordat de gesloten cassettes allemaal gevuld zijn met isolatiemateriaal.”
Interieur als arbeidsvoorwaarde
De begane grond ademt een heel andere sfeer uit dan de fraai en strak afgebouwde verdiepingen. Hier is het vooral beton, baksteen en staal wat de klok slaat. Over de helft van de circa 6 meter hoge voormalige parkeergarage maakte HLE Bouw met een staalconstructie en beton een tussenvloer. Op deze entresol zijn werkruimtes gemaakt, wederom met volglas wanden maar ditmaal met zwarte aluminium profielen. Ook deze wanden werden door Wemes geplaatst, net als de glazen doorvalbeveiliging langs de rand van de tussenvloer.
Heel anders dan op de verdiepingen zijn in dit deel van het gebouw de akoestische maatregelen beperkt. In de werkkamers zijn akoestische klimaateilanden gemonteerd en rondom de kern is weer dezelfde ombouw gemaakt als hoger in het gebouw. Voor de rest is er weinig gedaan om het effect van beton, baksteen, glas en staal te verzachten. “We moesten keuzes maken”, legt Van Rossum uit. “De trein reed, de begane grond moest af. Dan is akoestiek zo’n post waar je nog heel veel tijd in kunt stoppen en geld aan kunt uitgeven maar misschien is het wel niet nodig.” De architect spreekt uit ervaring. “We deden een keer een project waar op basis van het akoestisch advies zo’n 500 m2 akoestisch materiaal in moest worden verwerkt. Dat kostte rond de 2 ton. In overleg met de opdrachtgever hebben we toen niet alles gedaan maar alleen op de plekken waar we het makkelijk kon, zo’n 200 m2.” Nadat er 100 dagen in was gewerkt, bleken er nog een paar plekken te zijn waar de akoestiek niet prettig was. Die zijn toen alsnog aangepast en dan was het nog veel minder dan volgens het advies nodig was geweest. “Ik wil hier niet mee zeggen dat akoestisch adviseurs hun werk niet goed doen maar het is zo specifiek; elk gebouw is zo verschillend en dat zijn de gebruikers ook.” Met Mobiquity sprak OOK ook zo’n 100-dagen proefperiode af. Die is inmiddels afgesloten en Tap heeft de ervaringen geïnventariseerd. “Er bleken een paar plekken waar we nog wat aan de akoestiek moeten doen, onder meer in vergaderruimtes. Waarschijnlijk worden dat baffels en geen akoestische spuitpleister want er zitten best wel mooie plafonds in en die willen we niet kwijt.” Om diezelfde reden zijn de bakstenen wanden slechts ‘gekeimd’. “Net als het beton ís het metselwerk het gebouw”, legt Van Rossum uit. “Zet je daar stuc overheen, dan is het weg. Dat moet je niet willen, zeker voor een bedrijf als Mobiquity. Ze zitten in een sector waar de arbeidsmarkt behoorlijk krap is. Daardoor is de werkplek een soort arbeidsvoorwaarde; het trekt mensen als je een gaaf interieur hebt.”
=====
Tekst: Klokhuys tekst en foto
Fotografie: Hans Gorter
Wie de watertoren van Amersfoort weleens van binnen heeft gezien, herkent hem niet meer terug. Bijzonder, want ingrijpende veranderingen heeft stichting Pharus, de nieuwe gebruiker van het Rijksmonument, niet aangebracht. Maar door materiaal- en kleurkeuzes is de vooral functionele watervoorziening veranderd in een sfeervolle ontvangst- en werkruimte. Onder meer stukadoor Frits Kool maakte een aantal absolute blikvangers.
Een eeuw lang deed de watertoren bovenop de Galgenberg dienst als watervoorziening van de gemeente Amersfoort. De toren werd in 1912 gebouwd door de firma T. van Hoogevest uit Amersfoort, naar ontwerp van gemeentearchitect C.G. Beltman. In 2015 verloor hij zijn functie. een plan om een restaurant in het markante pand aan de Utrechtseweg te beginnen kwam niet van de grond. Dat lukte wel met de plannen van de familie Mars die het Rijksmonument in 2018 kocht. De familie is mede-eigenaar van AFAS. Het softwarebedrijf is in de jaren negentig door Piet Mars opgericht en heeft zich in 25 jaar ontwikkeld tot een florerende onderneming. “We hebben het als familie erg goed”, zegt zoon Pieter Mars. “Dat heeft veel te maken met dat we in Nederland zijn geboren. Dat geeft je nu eenmaal veel meer mogelijkheden dan wanneer je wieg in bijvoorbeeld Zuid-Soedan heeft gestaan. Zeker ook vanuit onze christelijke achtergrond vinden we dat we iets moeten doen voor onze naasten die hulp nodig hebben. Daarvoor hebben we acht jaar geleden Stichting Pharus opgericht.” De stichting, waar hij voorzitter van is, participeert wereldwijd in projecten op het gebied van armoedebestrijding, scholen, watervoorziening, kerken, landbouw, natuurbescherming en meer. Het werk ervoor werd voornamelijk vanuit huis gedaan, en vanuit het kantoor van AFAS. Vooral dat laatste was wat ingewikkeld omdat Pharus losstaat van het softwarebedrijf. “We wilden een eigen plekje, en liefst iets zonder systeemplafond”, maakt Mars duidelijk dat er een uniek en vooral karakteristiek pand werd gezocht. Toen de watertoren van Amersfoort langs kwam op Funda, was het meteen bingo. “Hoe gaaf is het niet om als stichting met óns doel in een pand te kunnen zitten dat ooit is gebouwd om te voorzien in een eerste levensbehoefte: water. En daarnaast vonden we het erg grappig om in een watertoren te zitten, Pharus is namelijk Latijn voor vuurtoren.”
Vloeren in het vat
Hoe bijzonder de plek ook is, er moest wel een en ander aan het pand gebeuren. Naast kantoorruimte moest het ook een ontvangstruimte bevatten en de mogelijkheden bieden voor presentaties en tentoonstellingen, bijeenkomsten en feestjes. Rigoureuze ingrepen konden niet, het gebouw is immers een Rijksmonument. Het vat eruit halen bijvoorbeeld, mocht niet. Niet dat de nieuwe eigenaar dat überhaupt overwoog. “Want wat is een watertoren zonder waterreservoir? Dat vertelt niets!”, benadrukt Mars. Met een inhoud van 700.000 liter was het wel een enorme stalen sta in de weg. De ruimte bood echter ook mogelijkheden. Er zijn twee vloeren in gemaakt. Op de ene is een theater gerealiseerd, om presentaties te houden, en op de bovenste het kantoor. Ook zijn er wat openingen in de wand van het vat gezaagd om de vloeren toegankelijk te maken en er is een lift geïnstalleerd zodat de verdiepingen niet alleen via de originele trappen langs de wanden te bereiken zijn. Dat zijn dan, met de brandtrap aan de buitenzijde van de toren, de grootste wijzigingen. “Helemaal laten zoals het was kon natuurlijk niet”, zegt Mars over die aanpassingen. “Dat snapten de mensen van monumenten ook wel. Anders kun je zo’n gebouw nooit verkopen en dan vervalt het onherroepelijk.” De nieuwe eigenaren schakelden architect Jacob van Puurveen in voor het ontwerp, maar hebben ook veel eigen ideeën ingebracht voor de aankleding en de afwerking. Vandaar dat stukadoor Frits Kool werd ingeschakeld. “Hij werkt al langer voor de familie en heeft ook in het nieuwe AFAS-gebouw mooie dingen gemaakt dus dat was een makkelijke keuze”, verklaart Mars.
Vloeren en meubels in betonlook
De stukadoor uit Veenendaal was in eerste instantie benaderd voor de afwerking van een aantal bar- en keukenmeubels. Die moesten een betonlook krijgen. Een uitdagende opdracht omdat de meubels de ronde vormen van de toren volgen. Kool heeft daar van te voren goed overleg over gehad met Peters interieurbouw dat de meubels van MDF maakte. “Ik heb onder meer aangegeven dat ze de uitwendige hoeken allemaal in verstek moesten maken”, zegt hij. Geen gemakkelijke opgave voor het bedrijf uit Rotterdam, realiseert de stukadoor zich. “Met een rechte kast is dat niet zo heel moeilijk maar met een ronde kast wordt het wel wat uitdagender. Het is echter wel heel belangrijk om te doen, anders gaat je afwerking geheid scheuren.”
Die afwerking is Microtopping en hij is aangebracht op alle vlakke delen. Alleen de zijkanten van de deurtjes niet. “Die heeft de meubelmaker met staal afgezet, dan had ik ook meteen een randje om tegenaan te werken.”
Ook diverse vloeren, onder meer achter de bar, zijn afgewerkt met Microtopping. Hoewel de kleur hetzelfde is, ziet de vloer er anders uit dan de meubels. “Bij de meubels heb ik de laatste laag met FC gedaan, die is wat fijner en geeft wat meer tekening dan de Base die ik voor de vloeren heb gebruikt”, verklaart Kool. De meubels zijn ook nog gelakt. Kool is vol vertrouwen dat het er mooi blijft uitzien. “Over een jaar of vier, vijf weer eens kijken hoe het er bijstaat en als het nodig is een beetje opschuren en weer opnieuw lakken; dat moet voldoende zijn.”
Industriële liftschacht
Nog stoerder dan de betonlook meubels en vloeren is de afwerking van de liftschacht. Aanvankelijk zou die met plaatstaal worden bekleed maar dat leverde te grote uitdagingen op. “Ik heb toen aangegeven dat ik ook wel staal in stuc kon maken”, zegt Kool. En zo geschiedde. De interieurbouwer bekleedde de liftschacht op elke verdieping met watervast multiplex; Kool maakte daar met VeroMetal, kleur gunsmoke, een indrukwekkende staalimitatie op. “Een aantal dingen is heel belangrijk voor een goed eindresultaat”, zegt hij daarover. “Het is een heel dun materiaal dus de ondergrond moet perfect zijn.” Ook de manier van verwerken speelt een rol. “Het is verspuitbaar maar dan wordt het erg egaal en ziet het er minder industrieel uit. Daarom heb ik het met de hand aangebracht.” Tenslotte was ook heel bepalend dat de platen multiplex niet stuikend zijn geplaatst en dat Kool de naden heeft opengelaten. Het levert het beeld op van forse platen echt staal. De VeroMetal, een epoxy met metaalpoeder, is in twee dunne laagjes aangebracht. Na een paar dagen droogtijd volgde het zeer arbeidsintensieve schuren en polijsten; van korrel 240 via een heleboel tussenstappen tot en met 6000. De staallook is ook te vinden bij de entree en het toilet. Daar is onder meer een enorme deur van ruim drie meter hoog uit één enkele, 38 mm dikke plaat watervaste mulitplex met de VeroMetal afgewerkt.
Unieke tafel
De opdrachtgever had nog meer uitdagingen voor de creatieve stukadoor. Er moest een ronde tafel komen, groot genoeg om met z’n zestienen omheen te zitten; de familie Mars dus. “Onze stichting heet Vuurtoren en we hebben een band met Ameland want oma is daar geboren. Daaruit ontstond het idee om iets met strand te doen, met zand en schelpen”, legt Mars uit. “We hebben Frits gevraagd of hij daar iets mee kon.” Kool maakte in zijn werkplaats een houten bakje, legde er wat schelpen in en goot het vol met epoxy. Blijkbaar gaf dat voldoende beeld want vervolgens moest er een tafel worden gemaakt. “Dat is toch wel een ander verhaal dan zo’n bakje”, zegt Kool. “Ik had uitgerekend dat er zo’n 500 kg epoxy nodig zou zijn; dan heb je dus wel iets nodig dat dat gewicht kan dragen.” De oplossing was een frame van staal dat ter plekke inelkaar werd gelast. Het zou immers nooit door de deur hebben gepast. Bij de proef met het bakje had Kool gemerkt dat de schelpen niet los op de bodem konden worden gelegd. “Dan gaan ze drijven, zitten ze de volgende dag bovenin de laag epoxy, en dat was niet de bedoeling.” Er werd dus eerst een dun laagje epoxy in de 7cm hoge ronde bak gegoten waar de schelpen in werden gedrukt. Vervolgens werd er een dun laagje zand ingestrooid dat voorzichtig van de schelpen werd afgeveegd. Voor het geval met het strooien een plekje zou worden overgeslagen, is een zandkleurige epoxy gebruikt. De epoxy waarmee de ronde bak vervolgens is gevuld, is kraakhelder, zodat zand en schelpen goed te zien zijn. Aanzienlijk minder goed zichtbaar zijn de kleine krasjes in het transparante oppervlak. Kool: “Epoxy is nu eenmaal wat krasgevoelig. We gaan het nog een keer licht polijsten en dan lakken, om het wat krasvaster te maken.”
Pieter Mars is zeer blij met het resultaat. “Waar vind je een ronde tafel waar je met 16 omheen kunt zitten? En dan ook nog met zo’n tafelblad. We wilden een blikvanger en dat is het wel geworden; iedereen die binnenkomt heeft iets van wow, wat is dit?. Dat is sowieso het effect dat we met deze locatie wilden bereiken, en niet alleen met de tafel. Met de hele inrichting, het hele gebouw willen we mensen een stukje beleving meegeven. Iets dat je bijblijft wanneer je hier bent geweest, en wat je doorvertelt. Ik denk dat dat goed is gelukt.”
Leemwerk
Frits Kool was niet de enige stukadoor die meewerkte aan de transformatie van de Watertoren. Ludwig Lüschen uit Loosdrecht had een enorme klus aan het isoleren en afwerken van de ronde buitenwand van het monument. Met bruinleem van Conluto is een eerste laag opgezet van 15 mm. Daarop zijn isolerende houtvezelplaten van 60 mm dik gekomen, geplugd en in de leem gedrukt, die vervolgens met de bruinleem en een wapeningsweefsel van een stevige laag zijn voorzien. Afwerken deed Lüschen met twee lagen Lesando Capriccio. “Die leemfinish levert een stevigere afwerklaag op dan de gebruikelijke leemafwerkingen”, zegt Lüschen. “Dat komt doordat er geen ronde zandkorrels maar gebroken marmerkorrels inzitten.” Invloed op de vochtregulerende eigenschappen van leem heeft dat verschil volgens hem niet.
De baksteenwand achter de bar is ook door hem gedaan. “Het zijn eigenlijk steenstrips, plakken van 2 cm die we van bakstenen hebben gezaagd. Omdat je dat niet goed op leem kunt verlijmen, hebben we een kalkmortel gebruikt voor de mortelweefsellaag.”
=====
Tekst en fotografie: Klokhuys tekst en foto
Waar een paar jaren geleden nog winkelcentrum Leidschenhage stond, shopt de regio Haaglanden nu in de oogverblindende Westfield Mall of the Netherlands. Naast onder meer 280 winkels, een Restaurant Plaza en een biscoop, zorgen high-end afbouw en een ijzersterke akoestiek voor een on-Nedelandse winkelbeleving in Leidschendam. Klik HIER om meer te lezen over dit project.
Zo’n tachtig jaar geleden bewaakten Duitse soldaten er een belangrijk knooppunt in het telefoonnetwerk. Later speelden kinderen er oorlogje en spoten graffitivandalen er hun spuitbussen leeg. Tegenwoordig kun je knus overnachten in de voormalige telefoonbunker in de Hoek van Hollandse Vinetaduin. Erfgoedlogies Cocondo is knap ingericht met veel oog voor circulariteit. Vooral de terrazzovloer maakt het kringetje rond; die is namelijk gemaakt van… een gesloopte bunker.
We waren er al eerder voor Mebest, de duinen van Hoek van Holland. Toen voor Villa in de Duinen, een markante woning die geïnspireerd is op de bunkers die in het unieke kustlandschap aan de overkant van de straat verscholen liggen. Ditmaal kwamen we voor een van die betonnen bouwwerken zelf. Ze zijn een overblijfsel van de Atlantikwall die de Duitsers in WOII langs de kust aanlegden. Een ambitieus project; de 15.000 bomvrije bunkers tellende verdedigingslinie moest lopen van Schiermonnikoog tot het Zuid-Franse Biarritz aan de Golf van Biskaje. Van de 10.000 bunkers die de Duitsers daadwerkelijk realiseerden, maakten er zo’n 350 deel uit van Festung Hoek van Holland. Een groot deel daarvan is inmiddels verdwenen. Gezien de herinnering aan de bezetting is die sloopdrift misschien wel begrijpelijk, maar hoe je het ook wendt of keert, de Duitse bunkers maken een wezenlijk deel uit van de (krijgs)geschiedenis van het gebied. En ook zwarte bladzijden moeten gelezen kunnen worden; al was het maar om bij toekomstige generaties bewustwording te stimuleren. Met dat doel wil Stichting Stelling 33 het omstreden Atlantikwall erfgoed zichtbaar en beleefbaar maken voor een breed publiek.
Tijden veranderen
Peter de Krom is de man achter de Hoekse stichting. Hij is geboren en getogen in de kustplaats. “Als kind speelde ik veel in de bunkers. Ik had een rijke fantasie en wilde graag weten wat er zich hier heeft afgespeeld. Zodoende ontwikkelde ik steeds meer belangstelling voor die historie.” Het werd meer dan interesse. In 2013 richtte hij Stichting Stelling 33 op om een specifieke bunker te redden die moest wijken voor een weg. Die reddingsoperatie strandde voor de poort maar de stichting bleef bestaan om andere bunkers te redden. Met de vroegere telefoonbunker in het Vinetaduin bij Hoek van Holland is dat op een bijzonder manier gelukt. “In 2001 was er al eens een geprobeerd om er een Rijksmonument van te maken, maar die aanvraag is afgewezen”, vertelt De Krom. “Er was inmiddels een nieuwe rij duinen voor gekomen en de kustbatterij had dus niet meer het oorspronkelijke schootsveld, was toen de redenering. Blijkbaar zijn we anders gaan denken over dit soort erfgoed want in 2019 kreeg het die status wel.” Misschien heeft ook de toegenomen waardering voor natuur meegespeeld. De Vinetaduin is onderdeel van het Natura 2000 gebied Kapittelduinen-Solleveld. Bunkers trekken echter spelende jeugd, WOII-souvenirjagers en meer van dergelijk ongepland bezoek aan en dat trekt een zware wissel op zo’n natuurgebied. De monumentenstatus van de bunker opende deuren om ook daar wat aan te doen. “De bunker was ernstig in verval, er moest absoluut iets mee gebeuren anders zou hij zeker wel een keer ingestort zijn”, aldus de voorzitter van Stelling 33. “We hadden met de stichting al langer het idee om bunkers als erfgoedlogies in te zetten. Met BOEI hebben we gekeken naar de mogelijkheden en op hun advies, en met medewerking van het Zuid-Hollands Landschap, hebben we deze bunker uitgekozen voor een pilot.”
Honderd ton bunkerbeton
Het idee van overnachten in een bunker is niet nieuw. Sterker nog, in de na-oorlogse wederopbouwperiode werd het veel gedaan. De woningnood was toen hoog; veel huizen waren met de grond gelijk gemaakt. Honderden bunkers werden ingezet als alternatieve en tijdelijke woonruimte. “Dat was een inspiratie voor Cocondo” zegt De Krom. “Maar het concept is ook een reactie op kustbouw, op de groeiende hoeveelheid vakantiehuisjes die voor de duinen worden gebouwd terwijl er tientallen bouwwerken ónder die duinen liggen.”
Erg van deze tijd is het uitgangspunt om bij de transformatie van de bunker naar vakantieverblijf zoveel mogelijk circulair en ecologisch te bouwen. Een houten vloer lag voor de hand maar door toeval werd het terrazzo. In ’s-Gravenzande, niet al te ver van de telefoonbunker, waren twee bunkers gebruikt als oerdegelijk fundament voor een paar huizen. De nieuwe eigenaar van het terrein wilde er een villa bouwen. Daarvoor moesten niet alleen de huizen worden gesloopt, ook een deel van een van de bunkers moest wijken. “Als stichting Stelling 33 hadden we het plan om de betonnen delen eraf te laten zagen en ze als een soort artist statement ergens midden in de polder neer te zetten.” vertelt De Krom. “Helaas kregen we dat financieel net niet rond. Sloop was niet af te wenden maar we hebben wel kunnen regelen dat we het puin kregen. We wilden niet dat dat ergens onder een snelweg terecht zou komen; het moest op een nuttige manier worden hergebruikt, door kunstenaars of als circulair bouwmateriaal.” Drie jaar duurde de zoektocht naar geïnteresseerden terwijl ergens op een terrein de brokken beton met hun oorlogsverleden lagen te wachten op een nieuwe toekomst. Uiteindelijk ontfermden Dick Eerland van Circulair Mineraal en Cor Hoogeveen van Eterno Minerals of the World zich over de honderd ton bunkerbeton.
Slim breken
Eerland en Hoogeveen werken al jaren samen aan allerlei innovaties, onder meer rondom het hergebruik van beton. Circulair Mineraal is een samenwerkingsverband van zes sloop- en recyclingbedrijven die zich inzetten om hun industrie nog circulairder te maken. Puin en beton terugbrengen naar de oorspronkelijke grondstoffen is het doel, zodat vloerenbedrijven als Eterno Minerals of the World die vervolgens weer kunnen verwerken. “We hebben onder meer met puingranulaat terrazzovloeren van sloopafval gemaakt”, zegt Hoogeveen over de leerzame samenwerking. Een probleem dat daarbij naar voren kwam, was dat er soms te zachte materialen in het sloopmateriaal zitten, baksteen bijvoorbeeld. “Je ziet het als iemand met naaldhakken over zo’n vloer heeft gelopen”, licht de vloerenman toe. Bij hergebruik van beton liep hij tegen een soortgelijk probleem aan. “Als je het beton in stukken breekt, dan blijft de cementlijm om de stenen heen zitten. Die cementlijm is de zwakste schakel van beton. Het is te zacht om in terrazzo te gebruiken; die vloeren slijten sneller dan met normaal terrazzo.” De slim breken-techniek die Eerland een aantal jaren geleden ontwikkelde, heeft dat probleem uit de wereld geholpen. Daarbij worden de brokken beton langdurig en onder druk geschud en schoongeschuurd waardoor vrijwel alle cementlijm van de grindkorrels wordt gewreven. Het materiaal krijgt een 80% schoon oppervlak en dat is goed genoeg om als toeslagmateriaal voor nieuw beton te gebruiken. En dus zeker ook voor terrazzo.
Wijd verspreid
Het overgrote deel van de gesloopte ’s-Gravezandse bunker is gebruikt voor de terrazzovloer die Eterno Minerals of the World maakte in het nieuwe gebouw van de Koninklijke Nederlandse Munt in Houten. Hoogeveen stelde voor om de rest te gebruiken voor de 20 m2 vloer in de logeerbunker. Zoals bij elke terrazzovloer kreeg klant Stelling 33 van te voren wat monsters om uit te kiezen. De kleurkeuze was niet oneindig, de steentjes waren immers een gegeven: het zand en het grind dat voor het beton van de oude bunker was gebruikt en geen keur aan allerlei kleurige marmersoorten. Met het formaat van de steentjes kon wel worden gevarieerd. “Na het slim breken houd je van alles over, dat kan op allerlei maten worden afgezeefd. Wat dat betreft is dit, net als de manier van verwerken, niet anders dan traditioneel terrazzo”, zegt Hoogeveen. Het zijn relatief kleine stenen geworden voor Cocondo, de maximum korrel is 8 mm.
Wit in plaats van bunkergrijs
Naast formaat kon De Krom ook nog een cementkleur kiezen, dat ingrediënt kwam namelijk niet van de donorbunker. “Het mooie van de slim breken-techniek is dat het ook bruikbaar cementpoeder oplevert”, zegt Hoogeveen. “Bij het maken van beton wordt eigenlijk maar zo’n 60% van de cementkorrel gebruikt als bindmiddel. Bij de kern komt geen water, dat blijft cement. Met slim breken leg je die kern bloot, die kun je dan weer als vulstof gebruiken in beton.” Bij de terrazzovloer voor Cocondo is dat zeer fijne materiaal echter niet ingezet. “We hebben hier deeltjes vanaf 1 mm gebruikt, niet wat kleiner is. Als je heel kleine fracties toevoegt, krijg je veel verschil in waterbehoefte en in terrazzo betekent meer water meer kans op scheurvorming.” Inmiddels heeft Hoogeveen dat probleem getackeld maar bij het leggen van deze vloer durfde hij dat nog niet aan. De circulaire vloer is dus wel met nieuw cement gemaakt. Voordeel is wel dat het een lichtere kleur dan ‘bunkergrijs’ mogelijk maakte. De Krom overwoog een zandkleur, vanwege de lokatie in de duinen, maar dat zou het ook te donker maken. Uiteindelijk is het wit geworden.
Cirkeltje rond
De originele betonvloer van Cocondo was degelijk genoeg om als constructievloer te handhaven. Hij was wel behoorlijk vochtig maar dat trekt er volgens Hoogeveen gaandeweg wel uit. “Er liggen allemaal dampopen materialen op en er zit vloerverwarming in de tussenvloer die we hebben gemaakt.” De terrazzo toplaag is 2 cm dik. Op de slaapkamer na ligt hij in de hele logeerbunker, tot en met de badkamer aan toe. Naast de vloeren zijn ook het aanrecht en een wasbak bij de doucheruimte van hetzelfde circulaire terrazzo gemaakt, door Tomaello uit Vlaardingen.
Geschuurd tot korrel 200 (de prefab stukken tot 400) en geïmpregneerd om koffie- en theevlekken te voorkomen, is het circulaire terrazzo niet erg glanzend. Dat zou ook niet heel goed bij de uitstraling van Cocondo passen want hoe knus ook, de 60 cm dikke wanden en de originele dikke stalen deur naar de slaapkamer zorgen wel voor een zeer stoere touch.
De Krom is heel erg blij dat het materiaal van de gesloopte bunker is hergebruikt. En helemaal dat het ook in Cocondo terecht is gekomen. “Die bunker stond weliswaar niet in Hoek van Holland maar hij hoorde wel bij dezelfde stelling als deze telefoonbunker. Dat we delen ervan hier hebben kunnen hergebruiken maakt het cirkeltje helemaal rond!”
Meer circulair
Terrazzo is niet het enige circulaire materiaal dat in Cocondo is toegepast. Voor de kleerhangers en een aantal lampen is het wapeningsstaal uit de gesloopte bunker gebruikt. Het hout van ondermeer het keukenblok is afkomstig van twee lokale eiken die waren omgewaaid. Eentje stond verderop langs de kust op landgoed Ockenburgh van het Zuid-Hollands Landschap, de andere op het Rotterdamse landgoed De Tempel. “Bijzonder is dat die Rotterdamse boom 75 jaar oud was”, zegt De Krom. “Hij begon dus te groeien toen deze bunker door de Duitsers werd verlaten en waaide om toen wij met de verbouwing begonnen.”
Dan zijn er nog azobe damwanden uit Lelystad. Die hebben daar flink wat jaren onder water gezeten en doen nu, nadat de slechte delen zijn verwijderd en ze goed zijn schoongemaakt, dienst als buitenterras van Cocondo. Het buitenmeubilair dat erop staat, is van gerecyclede visnetten en petflessen uit de Noordzee. De stoelen binnen komen uit de kringloop en zijn prachtig onder handen genomen door kunstenares Simone Post.
Niet circulair maar wel heel leuk is dat de graffiti die de verwaarloosde bunker jarenlang wat kleur gaf, niet helemaal is verdwenen. Een smal strookje ervan zorgt voor een kleurig accent in de witte gestukadoorde muren en herinnert aan een ander stukje geschiedenis van de bijzondere slaapplaats.
=====
Tekst: Klokhuys tekst en foto
Fotografie: Peter de Krom
Utrecht gaat voor duurzaam openbaar vervoer. Bijna 70 elektrische bussen van Qbuzz rijden er inmiddels rond in de regio. De uitvoerder van het openbaar vervoer in de provincie kan sinds juli ook beschikken over een uiterst duurzame uitvalsbasis met werkplaats. Aannemingsbedrijf G. van der Ven uit Brakel bouwde busstalling Westraven, Enssieg Groep uit Tilburg zorgde voor robuuste vloerafwerkingen. Klik hier om meer te lezen over dit geweldige project!
Een halve eeuw lang was Pompen & Verlouw dé garage waar de Bosschenaar zijn Ford kocht, of wegbracht voor onderhoud. Tegenwoordig huisvest het markante monument onder meer de showroom van Mister Design en DRT gietvloeren. Een synergetische combinatie, en dat kan ook gezegd worden van de vele vierkante meters naadloze vloer in het industriële monument.
Tekst en fotografie: Klokhuys tekst en foto
De voormalige Ford-garage is in de jaren dertig van de vorige eeuw gebouwd, naar een ontwerp van architect Van Kaathoven. In de jaren vijftig werd op basis van een ontwerp van architectenbureau K.C. Suyling & Zonen de werkplaats uitgebreid met een ruime hal met lichtstraat. Maar het was toch vooral de markante lichttoren uit de dertiger jaren die van het pand een ‘landmark’ maakte in de Vughterstraat in ’s-Hertogenbosch. Nadat Pompen & Verlouw in de jaren tachtig de deuren moest sluiten, stond het gebouw lange tijd leeg. Zo’n dertig jaar later liet de gemeente het pand geschikt maken voor herbestemming, maar met behoud van het monumentale karakter en zoveel mogelijk originele details. Wijnen Architecten maakte het restauratieplan. Het idee om er een bowlingbaan in te vestigen, stuitte op veel weerstand van de omwonenden. De huidige bestemming viel wel in goede aarde, hij past dan ook beter in de functie van winkelstraat. De voormalige garage bevat nu de showroom van Mister Design en DRT Gietvloeren, keramiekatelier Cor Unum en restaurant Pompen & Verlouw.
Uitgekiende combinatie
De gecombineerde showroom van Mister Design en DRT is een slimme zet. Het biedt de designwinkel de mogelijkheid om de fraaie meubels op trendy vloeren te tonen terwijl het vloerenbedrijf haar assortiment in grote oppervlakken kan laten zien, én in combinatie met meubels en woontextiel. Daardoor krijgen de klanten van DRT een veel beter beeld van hoe het bij hun thuis kan worden dan aan de hand van monsterpanelen. Dat is geen overbodige luxe volgens binnenhuisarchitect Marlinde Thorn, werkzaam bij het vloerenbedrijf. “De naadloze vloer is best al een tijd in trek maar we merken dat toch nog flink wat mensen het idee hebben dat zo’n vloer steriel en kil is, een ziekenhuisvloer. Door de vloeren te zien met een complete aankleding inclusief de meubels, krijg je een veel realistischer beeld.”
Stabiele ondergrond vereist
Een scala aan nieuwe, esthetische naadloze vloeren aanbrengen in een ruim 80 jaar oude voormalige autoshowroom annex -werkplaats kan best spannend zijn. Zo’n vloer is niet vlak, vuil kan er behoorlijk diep in zijn doorgedrongen en de stabiliteit is waarschijnlijk ver te zoeken door schades en reparaties met verschillende materialen. Kortom, niet de ideale ondergrond voor esthetische gietvloeren. Die bestaan immers maar uit een dun laagje dat hechtend moet worden aangebracht. Ze hebben dan ook een vlakke en stabiele ondergrond nodig, bijvoorbeeld een cement-of anhydrietdekvloer. Zeker voor harde cementgebonden gietvloeren zoals de Living Concrete-reeks van DRT geldt dat. De taai-elastische polyurethaanvloeren uit het assortiment van DRT hebben wéel enige flexibiliteit en kunnen iets aan beweging hebben. Maar ook weer niet zoveel dat dat garantie tegen scheuren uit de ondergrond oplevert. “Klanten vragen daar soms wel om maar dan leg ik uit dat als een ondervloer slecht is, je niet van een vloer van 3 to 6 millimeter dikte kunt verwachten dat die de hele boel bij elkaar houdt”, zegt Thorn. “Ook voor de pu-vloer geldt dat de ondergrond vlak en stabiel moet zijn. Daarom denken we altijd mee met de klant en de architect over het complete vloersysteem.” Uiteraard heeft DRT dat ook gedaan voor de eigen vloeren in de voormalige garage.. Gelukkig had de originele garagevloer geen monumentale waarde. Hij kon worden gesloopt en vervangen door een nieuwe gevlinderde betonvloer met vloerverwarming; een ondergrond die aansluit bij moderne wooneisen en waar het vloerenbedrijf zonder zorgen het hele gamma op kan laten zien.
Naadloos passend bij de omgeving
Andere originele elementen zijn wel gebleven, zoals stalen puien, de gele wandtegels, plinten en dorpels. De naadloze vloeren passen erg goed in het monumentale en industriële pand. Bijzonder geslaagd is het zeer bescheiden vloertje van een verkeersruimte op de eerste verdieping. Tussen twee originele donkere dorpels van Belgische hardsteen is een zwarte troffelvloer gelegd. Die is zo ingestrooid dat er voor veel bezoekers van de showroom nauwelijks verschil te zien zal zijn tussen de kunststofvloer en de natuurstenen drempels.
Uiteraard passen ook de cementgebonden betonlooks uitstekend in het robuuste plaatje van de voormalige garage. Met een beetje fantasie kun je je zelfs voorstellen dat het de originele werkplaatsvloeren zijn. Dat geldt in wat mindere voor de pu-gietvloeren, maar die zijn dan weer zo neutraal door hun minimale structuur dat ze ook in deze setting uitstekend tot hun recht komen. Interessant zijn de terrazzo-varianten waar DRT ook een aantal velden van heeft gemaakt. De cementgebonden variant oogt als een normale traditionele terrazzovloer, en komt zeer goed tot zijn recht in de stoere industriële omgeving. DRT heeft hem ongeveer een jaar in het assortiment, net als de micro-terrazzo. Dat is in feite de Velvet Urban, de pu-vloer, maar dan ingestrooid met een fijne mix van marmerkorrels en stukjes schelp. Hij doet het goed bij mensen die de effen pu-vloer net wat te steriel vinden, of te besmettelijk. Want eerlijk is eerlijk, pluisjes en kruimels vallen snel op op het egale oppervlak. Door het strooisel toe te voegen, ben je van dat euvel af. Anders dan de troffelvloer – die ook wordt ingestrooid – maar net als echt terrazzo, wordt de micro-terrazzovloer gepolijst, om de kleur van de marmerkorrels en de parelmoerglans van de schelpjes naar boven te halen.
Veelbelovende toekomst
Het is niet de eerste ontwikkeling binnen de naadloze vloeren en het zal ongetwijfeld niet de laatste zijn. Dit type vloer heeft de afgelopen jaren immers al behoorlijk wat veranderingen doorgemaakt. Vroeger hadden de meeste gietvloeren een basis van epoxy. Dat leverde harde en vaak glanzende vloeren op, die niet erg krasbestendig en weinig flexibel waren. De epoxyvloeren zijn in populariteit overvleugeld door de pu-vloeren die vanwege hun grotere flexibiliteit, betere kras- en uv-bestendigheid zeker voor de particulier een stuk aantrekkelijker zijn. Die polyurethaan-vloeren zelf zijn in de loop der jaren steeds verbeterd en aangepast aan gebruiksbehoeften en esthetische wensen. Van flexibel naar taai-elastisch bijvoorbeeld; beter bestand tegen scheuren dus. Het eind is nog niet in zicht, de naadloze vloer is inmiddels aardig ingeburgerd in ons land en zal alleen maar aan populariteit winnen, verwacht Thorn. “Vergeleken met veel andere landen wonen we in Nederland tamelijk compact en dat zal gezien de demografische ontwikkelingen niet anders worden. Sterker nog, de vraag naar kleinschalige woonoplossingen neemt alleen maar toe, en daar mee ook het slim gebruik van ruimtes door combinaties van functies zoals wonen-koken, baden-slapen, wonen-werken. Daar zijn vloeren met voegen of naden minder geschikt voor, die maken ruimtes onrustig, terwijl een gietvloer een rustige, multifunctionele basis vormt.” De toekomst ziet er dus zonnig uit voor de naadloze vloer.
Coole selfies maken, er zijn mensen die er hun leven voor wagen. In Youseum in Amsterdam hoeft dat niet; je kunt er de vetste foto’s van jezelf maken zonder gevaar voor lijf en leden. Ook het gehoor komt er zonder kleerscheuren vanaf dankzij een aantal kleurrijke en soms innovatieve akoestische maatregelen.
Tekst en fotografie: Klokhuys tekst en foto
Youseum. Zo’n museum zag je nog niet eerder. Het draait er helemaal om jou, de bezoeker. In een guided tour van zo’n vijf kwartier word je langs een stuk of vijftien prikkelende installaties geleid waar je fantastische selfies kunt maken. Tijdens de tour wordt je ego gestreeld, krijg je te horen hoe fantastisch je haar zit, hoe gaaf je schoenen zijn en hoe je het voordeligst op de foto of het filmpje komt zodat je je volgers op Instagram, TikTok en Facebook versteld laat staan van jou. Joep Heusschen en Koen Derks kwamen op het idee voor Youseum door een bezoekje aan de social media experience Dream Machine in New York, waar je de tofste zelfportretten kunt maken. Ze bedachten een Nederlandse versie, met iets meer diepgang. “Een museum bezoek je doorgaans vanwege de collectie”, zegt Heusschen. “Youseum niet, hier ben jij het middelpunt. Best gek toch? Dat is eigenlijk de vraag die we de bezoeker stellen, zodat die gaat nadenken over wat de social media met hem of haar doet. Maar niet op een belerende manier hoor, het is niet de bedoeling dat je depressief naar huis gaat, het moet vooral ook een leuke ervaring zijn. We willen alleen een beetje bewustzijn creëren, meegeven dat je goed genoeg bent zoals je bent.”
Rauwe randjes en knetterende nagalm
Geen betere plaats voor zo’n social media speeltuin dan hartje Amsterdam. De betaalbare ruimtes van zo’n 1200 m2 liggen daar alleen niet voor het oprapen. Met een soort anti-kraakconstructie vond Youseum tijdelijk onderdak in een leegstaand kantoorpand aan de Amstel. Niet perfect voor het doel, het liefst had Heusschen een soort schoenendoos gehad die hij helemaal zelf kon indelen. “Aan de andere kant vind je in dit pand wel weer dingen die een lege schoenendoos niet biedt, zoals de kluis met zijn enorme dikke deur. Met dat soort elementen kunnen we de experience kracht bijzetten.” Ook de enorme hoeveelheid beton in het zicht helpt mee; het geeft het pand een urban-industriële uitstraling die past bij de rauwe randjes van Amsterdam. Maar dat alle plafonds, vloerbedekkking en voorzet- en tussenwanden eruit waren getrokken, zorgde in de meeste ruimtes ook voor een beste nagalm en een enorm slechte akoestiek. “Dat dat problemen kon gaan opleveren wisten we wel maar hoe erg het precies zou zijn konden we niet inschatten. We moesten de ruimtes ook nog inrichten en je hebt geen idee wat het effect zou zijn van al die houten, kartonnen en stoffen elementen die we gingen toevoegen.”
Hulpgeroep geabsorbeerd
Vanzelfsprekend draait het bij een social media experience om het visuele aspect, maar in de maanden na opening bleek de inrichting onvoldoende effect te hebben op de akoestiek. Klachten kwamen niet zozeer van de bezoekers – die zijn immers vooral bezig met het maken van kekke foto’s en filmpjes en niet met het voeren van een goed gesprek – als wel van de medewerkers die de tours verzorgen. Via via kwam Youseum in contact met Rockfon, en dat leidde tot de klassieke win-win. “We hebben een aantal nieuwe producten die we graag willen laten zien en daar is Youseum een ideale plek voor”, zegt Sven van Ool, UX designer bij de producent van akoestische oplossingen. Vooral de nieuwe kleurenrange zorgde voor een mooie match. “Voor ons is kleur cruciaal, het bepaalt voor een groot deel de beleving van de ruimte”, zegt Heusschen. “Als het goed is dan valt het niet op en hoor je er niemand over maar als je de verkeerde kleuren gebruikt, dan hebben mensen in de gaten dat er iets niet klopt. Het is een gevoelige balans.”
Een van de ruimtes waar dat goed in naar voren komt, is YOU ARE DROWNING, waar mensen zichzelf kunnen vereeuwigen op een zinkende boot die al half in de golven is verdwenen. Geen echte golven natuurlijk maar doordat de vloeren en wanden blauw zijn geverfd, lijkt het met een beetje fantasie net alsof je midden op zee bent, en reddeloos verloren. Boven de boot is een eiland van Rockfon gemonteerd. Het is zo blauw als de lucht op een zomerse dag. Dat draagt natuurlijk veel meer bij aan de beleving dan een standaard witte uitvoering. Cruciale bijdrage daaraan wordt geleverd door het T24 profielsysteem, dat heeft dezelfde kleur blauw als de E-edge panelen die er in liggen. “Dit blauw is Azure, uit onze nieuwe Rockfon Color-all kleurenrange”, zegt Van Ool. “We wilden hiermee graag laten zien dat we de profielsystemen in dezelfde kleuren als de panelen kunnen maken, en ook dat ze in mat kunnen worden uitgevoerd. Dat is een belangrijke ontwikkeling, want zo krijg je meer het gevoel van een monolithische uitstraling dan met een glanzend profielsysteem.”
Prototypes en testballonnen
In YOU ARE RICH is voor een andere onopvallende akoestische oplossing gekozen. Hier hangt een aantal Rockfon Eclipse plafondeilanden met vier dunne staalkabels aan het beton van de constructie. Uitgevoerd in de kleur Charcoal is het nauwelijks zichtbaar in de volledig zwarte ruimte.
In HOW GREEN ARE YOU valt Eclipse veel meer op. Daar hangen boven het bad twee akoestische eilanden in de Color-all kleuren Sage en Eucalyptus, eentje horizontaal en eentje verticaal. Aan de muur hangen twee bijzondere panelen die Rockfon Eclipse Senses heeft gedoopt. Bijzondere aan deze panelen is dat ze niet zijn voorzien van een laagje verf maar van een organisch materiaal dat ze – in dit geval – een mossige uitstraling geeft. “De techniek heet Organoid”, zegt Van Ool. “ Het zijn min of meer prototypes, ze worden momenteel getest in Duitsland en zijn nog niet verkrijgbaar in Nederland. We zijn benieuwd naar de reactie van de bezoekers.”
Naast HOW GREEN ARE YOU bevindt zich de TikTok-kamer, waar bezoekers filmpjes kunnen opnemen van zichzelf terwijl ze een dansje doen. Bij dansen hoort muziek en dat vraagt om een goede akoestiek. Het plafond en twee wanden zijn volledig bekleed met Color-all panelen in de nieuwe kleuren Coral, Storm, Sage en Eucalyptus.
Bij de entree nóg een noviteit, daar hangen aan het plafond vier ronde Rockfon Eclipsen. Ze zijn bekleed met een dichroïsch materiaal waardoor de kleur van de akoestische eilandjes verandert met de hoek waaronder je naar ze kijkt. “Dit is echt een uitprobeersel. Van onze externe kleurenexperts, met wie we het nieuwe Rockfon Color-all gamma hebben samengesteld, begrepen we dat dit een trend is die eraan komt. We zijn benieuwd naar de reactie van de mensen, of het toekomst heeft.”
Beton en baffles, een toffe combi
Een al meer vertrouwde akoestische oplossing is te vinden in de Miami-kamer, de grote ruimte achter de entree, waar een bar en de ballenbak is. Aan een deel van het plafond zijn Rockfon Universal Baffles opgehangen, in de kleur Coral. Deze ruimte kan ook worden afgehuurd voor bijvoorbeeld bedrijfsborrels. Bij de enkele keren dat dat gebeurde, bleek de nagalm erg hinderijk. Er moest dus een goede akoestische oplossing komen, maar de industriële look behouden was ook belangrijk. “Dat is een van de voordelen van baffles, en ook van plafondeilanden”, zegt Van Ool. “Je sluit de boel niet helemaal af zoals met een systeemplafond, dus het beton van de constructie blijft zichtbaar.” Voor de akoestiek hoeft dat volgens hem niet uit te maken. “Met een gesloten plafond kun je een akoestische waarde van 1,00 halen; ⍺w 1,00 heet dat. Bij baffles of eilanden hanteren we een ⍺ equivalent waarde en die kan hoger zijn dan 1,00. Dat komt onder andere doordat ze van meerdere kanten geluidsgolven kunnen absorberen.” Of zulke prestaties worden behaald hangt volgens hem wel af van hoe ze zijn afgehangen; of dat op de juiste hoogte is gedaan en op voldoende afstand van elkaar. En uiteraard is ook het aantal eilanden of baffles heel bepalend. In de grote zaal in Youseum is zo’n 20% van het plafond voorzien van de baffles. Het verschil met voorheen is goed te merken volgens Van Ool, vooral onder de baffles. “Wil je het voor héél de ruimte goed hebben, dan zouden er nog meer baffles moeten komen”, zegt hij. Ook in de andere ruimtes waar de akoestische oplossingen zijn gekomen, is de situatie verbeterd maar nog niet optimaal. Normaal gesproken worden ruimtes onderzocht door een akoestisch expert. Die meet de nagalm en berekent aan de hand van de waardes en de afmetingen van de ruimte wat er aan absorptie nodig is om de gewenste nagalm te realiseren. Hier is dat niet zo uitgebreid gedaan. Op de TikTok-kamer na zijn de akoestische panelen vooral op strategische plekken geplaatst, boven of naast de plek waar de bezoekers op de foto gaan.
Youseum 2.0
Het was een bewuste keuze om de akoestische maatregelen beperkt te houden, de locatie is immers tijdelijk en dan is het uit kostenoogpunt niet zinnig om in een perfecte akoestiek te investeren. Mogelijk wordt dat in Youseum 2.0 anders. Die komt in de nieuwe Westfield Mall of the Netherlands in Leidschendam. Een mooie locatie, vindt Heusschen. “De eerste vier maanden, voor corona, draaiden we erg goed in Amsterdam. Vandaar dat we gingen nadenken over een tweede vestiging. De nieuwe mall leek ons een prima plek daarvoor, er komen straks veel mensen op af.” De social media experience komt daar in het oude V&D-gebouw. “Dat is meer de schoenendoos die we zelf kunnen indelen, maar ook weer een betonnen kolos. Dat levert dus weer akoestische uitdagingen op. Door de ervaringen in Amsterdam zijn we ons daar nu vanaf dag 1 bewust van en pakken we het meteen aan waar nodig.” Youseum Leidschendam wordt niet alleen een verbeterde versie van Amsterdam, het wordt volgens Heusschen ook echt anders. “Amsterdam is veel Instagram, dit wordt meer TikTok. Leuk om allebei te bezoeken dus!”
De Harmonie in Alkmaar is aan een nieuwe levensfase begonnen. Na bijna twee eeuwen in dienst te hebben gestaan van cultuur en vermaak heeft het gebouw sinds eind 2020 een woonfunctie. De grootste veranderingen vonden inpandig plaats maar ook aan de buitenkant is er een en ander veranderd; een vakkundige gevelrestauratie heeft de Harmonie zijn oude uiterlijk teruggegeven.
Tekst en fotografie: Klokhuys tekst en foto
Van koffiehuis tot bios
Er zullen weinig Alkmaarders zijn die de Harmonie niet kennen. Het markante pand op de hoek van de Gedempte Nieuwesloot en de Lombardsteeg bestaat immers al langer dan ze leven. Het is in 1867 gebouwd als opvolger van het twee jaar eerder afgebrande locaal Harmonica. Locaal Harmonica was een koffiehuis dat ook concerten, toneeluitvoeringen en andere evenementen organiseerde. Die culturele functie zette Schouwburg de Harmonie voort, maar dan groter. In de 20e eeuw werd de toch al brede programmering uitgebreid met film. Fijn voor de Alkmaarders maar voor de gevel van het pand betekende het niet veel goeds. Op enig moment zijn de ramen verbouwd tot vitrines voor affiches van films en ruimden de decoratieve wenkbrauwen boven de ramen het veld ten faveure van lichtbakken.
Gezocht: vakman met passie en kennis
In 2015 viel het doek voor bioscoop de Harmonie. Aftakeling dreigde, delen die in de afgelopen eeuw waren aangebouwd, zoals de entree aan het Doelenveld, werden samen met naastgelegen bebouwing gesloopt om plaats te maken voor stadswoningen. Het originele gebouw, inmiddels een gemeentelijk monument, bleef gelukkig overeind maar een nieuwe bestemming was er niet; tot ontwikkelaar Woonwerf uit Heerhugowaard het pand kocht. Architect Studio S3 uit Heerhugowaard en bouwbedrijf Poland Bouw uit Alkmaar werden ingeschakeld voor een transformatie van de voormalige bioscoop. In de hoofdzaal en de oorspronkelijke entree zijn tien starterswoningen gerealiseerd. Een mooie duurzame oplossing. En ook mooi voor Alkmaar is dat de gemeente eiste dat de gestukadoorde gevel werd teruggebracht naar de originele staat, compleet met de lijsten en andere decoraties van weleer. “Dan praat je over iets meer dan een renovatie”, zegt Thijs Sepers, projectleider bij Poland Bouw, over de opdracht. “Voor zo’n restauratie wilden we een vakman met passie, een stukadoor die weet waar hij over praat, die weet hoe je scheuren repareert en oude ornamenten herstelt en weet met welke materialen je dat moet doen.” Via stukadoor Gertjan Hoedjes uit Zuid-Scharwoude die het inpandige stucwerk deed, kwam Poland Bouw uit bij Jan Velthuis van ABH stukadoors.
Afgepeld tot de basis
De restauratie bleek geen eenvoudige opgave voor het bedrijf uit Heerhugowaard. In 150 jaar had de Harmonie flink wat voor de kiezen gekregen. Naast de schade die voor de bioscoopvitrines was aangericht, hadden zettingen en verzakkingen en roestend metaal in de constructie behoorlijk wat scheuren in het pleisterwerk en de ondergrond zelf veroorzaakt. “Er kan veel narigheid in zo’n gevel zitten”, zegt Velthuis. “En je kon niet zomaar zien wat de oorzaak is. Er zijn in de jaren namelijk nog de nodige mortel- en verflagen opgekomen. Daarom hebben we besloten om terug te gaan naar de oude, originele pleisterlaag.” Dat was ook belangrijk voor mortelleverancier SLP, die door Velthuis was gevraagd om een advies voor de restauratie op te stellen. “Voor een goed advies moet je weten met wat voor ondergrond je te maken hebt”, geeft Benno Sanderink van SLP aan. “Je kunt op een zachte ondergrond immers geen harde materialen aanbrengen, dan krijg je spanning en scheurt je stucwerk.”
Het afpellen van de gevelafwerking was een arbeidsintensieve klus. Van de gemeente Alkmaar mocht er niet gestraald worden dus zat er niets anders op dan laag na laag verwijderen met een afbijt en stoom. Alles afbikken was een snellere oplossing geweest maar het is goed dat daar niet voor is gekozen. Bij de bouw van De Harmonie bleek gewerkt te zijn met keiharde trasmortels op een nog hardere baksteen. “De basislaag was zo hard dat met afbikken aardig wat schade aan de steen zou zijn aangericht”, stelt Sanderink.
EPS tegen de spanning
Alle loszittende en hol klinkende delen van de mortellaag zijn verwijderd. ABH stukadoors vulde de gaten op met SLP MKP-10-Tras, een mortel met een combinatie van tras, kalk en cement als bindmiddel. Hetzelfde materiaal is gebruikt voor de raaplaag. Vervolgens brachten de stukadoors een mortelweefsellaag aan om spanningen op te vangen en de kans op nieuwe scheuren zo klein mogelijk te maken. Bij de opbouw op de achterzijde van het pand was dat niet voldoende. Daar waren bij het afpellen van de lagen zulke serieuze problemen naar boven gekomen dat SLP er niet eens een stucadvies voor durfde op te stellen. “De enige garantie die ik kon geven is dat alles wat je er op smeert, gaat scheuren”, zegt Sanderink. In overleg met Poland Bouw werd het probleem getackeld door op de zuid- en de noordgevel een buitengevelisolatiesysteem aan te brengen. “Niet om te isoleren maar puur om de scheuren en beschadigingen spanningsvrij in te pakken”, verduidelijkt Velthuis. Al is het wel zo dat de 5 cm dikke eps-platen er ook voor zorgen dat de gevel ‘thermisch dood’ is gemaakt, de isolatie houdt de temperatuur in de ondergrond redelijk constant. Dat vermindert de kans op scheuren in het pleisterwerk door thermische spanningen. De eps-platen zijn verlijmd en met schotelpluggen mechanisch vastgezet en net als de rest van de gevel voorzien van een mortelweefsellaag. Over de gehele gevel is die hetzelfde, GMS Light met VWS wapeningsgaas ingebed. De GMS is doorgeschuurd om hem zo vlak mogelijk te krijgen. Afwerken deed de stukadoor namelijk met SLP gevelpleister en die kan met zijn korrel van slechts 0,6 mm geen grote onvlakheden wegwerken. De fijne minerale schuurpleister levert wel het fraaie beeld op van de gevel van weleer.
De hele opbouw is redelijk dampopen, tot en met de siliconen emulsieverf. Een bewuste keuze want de muren van de Harmonie zijn tamelijk dik, 1,5 tot 3 steens. “Het dauwpunt ligt ergens in de buitenste 10 a 14 centimeter”, zegt Sanderink. “Dat betekent dat je daar condensvorming krijgt. Kan dat vocht niet naar buiten, dan kan het stucwerk van de gevel af komen.”
Goed leesbare decoratie
Belangrijk onderdeel van de restauratie was verder het herstellen en terugbrengen van de decoratieve gevelelementen. De Harmonie was in het verleden altijd fraai versierd geweest met lijsten, bogen, plinten, ornamenten en niet te vergeten de tekst boven de oude ingang. Dat laatste had de tand des tijds wel overleefd, maar dreigde door de restauratie minder goed leesbaar te worden. “We hebben het stucwerk rondom en in de letters op dezelfde manier opgebouwd als bij de rest van de gevel”, zegt Velthuis. “Nou is 6 mm in theorie niet zo dik maar als je een letter hebt van 15 mm dik waarvan je na het schoonmaken 12 mm overhoudt, dan heeft zo’n nieuwe laag wel impact. Je houdt dan nog maar 6 mm letter over en dat gaat wel opvallen vanaf de straat, dan is dat ‘Schouwburg Harmonie’ ineens een stuk minder goed te lezen. Daarom hebben we de letters opgedikt met een cementmortel en ze daarna netjes uitgesneden.”
Positieve reacties
Het repareren van de lijsten, ornamenten, plinten en dergelijke deed ABH stukadoors in het werk. met MCP 10 Rapid. Met de decoratieve bogen boven de ramen kon aanhelen niet. Die onderdelen waren immers volledig verdwenen tijdens de bioscoopjaren van de Harmonie. Wel waren er afbeeldingen van de oude situatie. Aan de hand daarvan kon architect Mark Roet een autocad tekening maken die Arte Decor gebruikte om nieuwe wenkbrauwen te maken. Elke boog bestaat uit zeven delen, stuk voor stuk gemonteerd door ABH. “Het viel nog niet mee om dat goed te doen”, blik Velthuis terug. “Je wilt ze op één lijn krijgen maar het pand staat niet bepaald recht. En het moet ook weer niet zo strak worden dat het niet meer bij het gebouw past.” Zoeken naar de gulden middenweg dus. “Het is geslaagd als het van dichtbij verre van recht is maar recht van ver”, haalt Sanderink een oude stukadoorswijsheid aan.
Een andere maatstaf is de reactie van opdrachtgever, gemeente Alkmaar en inwoners van de kaasstad. Die laatste groep uit lof als ze langslopen en de vertrouwde Harmonie in oude luister zien. “Dan is iederéén erg tevreden over het eindresultaat”, concludeert projectleider Sepers. “Wij, de opdrachtgever, de gemeente en monumentenzorg. Monumentenzorg gaat het zelfs aanmelden voor de Puienprijs. Ik denk dat je geen beter compliment kunt krijgen!”
