De Harmonie in Alkmaar is aan een nieuwe levensfase begonnen. Na bijna twee eeuwen in dienst te hebben gestaan van cultuur en vermaak heeft het gebouw sinds eind 2020 een woonfunctie. De grootste veranderingen vonden inpandig plaats maar ook aan de buitenkant is er een en ander veranderd; een vakkundige gevelrestauratie heeft de Harmonie zijn oude uiterlijk teruggegeven.
Tekst en fotografie: Klokhuys tekst en foto
Van koffiehuis tot bios
Er zullen weinig Alkmaarders zijn die de Harmonie niet kennen. Het markante pand op de hoek van de Gedempte Nieuwesloot en de Lombardsteeg bestaat immers al langer dan ze leven. Het is in 1867 gebouwd als opvolger van het twee jaar eerder afgebrande locaal Harmonica. Locaal Harmonica was een koffiehuis dat ook concerten, toneeluitvoeringen en andere evenementen organiseerde. Die culturele functie zette Schouwburg de Harmonie voort, maar dan groter. In de 20e eeuw werd de toch al brede programmering uitgebreid met film. Fijn voor de Alkmaarders maar voor de gevel van het pand betekende het niet veel goeds. Op enig moment zijn de ramen verbouwd tot vitrines voor affiches van films en ruimden de decoratieve wenkbrauwen boven de ramen het veld ten faveure van lichtbakken.
Gezocht: vakman met passie en kennis
In 2015 viel het doek voor bioscoop de Harmonie. Aftakeling dreigde, delen die in de afgelopen eeuw waren aangebouwd, zoals de entree aan het Doelenveld, werden samen met naastgelegen bebouwing gesloopt om plaats te maken voor stadswoningen. Het originele gebouw, inmiddels een gemeentelijk monument, bleef gelukkig overeind maar een nieuwe bestemming was er niet; tot ontwikkelaar Woonwerf uit Heerhugowaard het pand kocht. Architect Studio S3 uit Heerhugowaard en bouwbedrijf Poland Bouw uit Alkmaar werden ingeschakeld voor een transformatie van de voormalige bioscoop. In de hoofdzaal en de oorspronkelijke entree zijn tien starterswoningen gerealiseerd. Een mooie duurzame oplossing. En ook mooi voor Alkmaar is dat de gemeente eiste dat de gestukadoorde gevel werd teruggebracht naar de originele staat, compleet met de lijsten en andere decoraties van weleer. “Dan praat je over iets meer dan een renovatie”, zegt Thijs Sepers, projectleider bij Poland Bouw, over de opdracht. “Voor zo’n restauratie wilden we een vakman met passie, een stukadoor die weet waar hij over praat, die weet hoe je scheuren repareert en oude ornamenten herstelt en weet met welke materialen je dat moet doen.” Via stukadoor Gertjan Hoedjes uit Zuid-Scharwoude die het inpandige stucwerk deed, kwam Poland Bouw uit bij Jan Velthuis van ABH stukadoors.
Afgepeld tot de basis
De restauratie bleek geen eenvoudige opgave voor het bedrijf uit Heerhugowaard. In 150 jaar had de Harmonie flink wat voor de kiezen gekregen. Naast de schade die voor de bioscoopvitrines was aangericht, hadden zettingen en verzakkingen en roestend metaal in de constructie behoorlijk wat scheuren in het pleisterwerk en de ondergrond zelf veroorzaakt. “Er kan veel narigheid in zo’n gevel zitten”, zegt Velthuis. “En je kon niet zomaar zien wat de oorzaak is. Er zijn in de jaren namelijk nog de nodige mortel- en verflagen opgekomen. Daarom hebben we besloten om terug te gaan naar de oude, originele pleisterlaag.” Dat was ook belangrijk voor mortelleverancier SLP, die door Velthuis was gevraagd om een advies voor de restauratie op te stellen. “Voor een goed advies moet je weten met wat voor ondergrond je te maken hebt”, geeft Benno Sanderink van SLP aan. “Je kunt op een zachte ondergrond immers geen harde materialen aanbrengen, dan krijg je spanning en scheurt je stucwerk.”
Het afpellen van de gevelafwerking was een arbeidsintensieve klus. Van de gemeente Alkmaar mocht er niet gestraald worden dus zat er niets anders op dan laag na laag verwijderen met een afbijt en stoom. Alles afbikken was een snellere oplossing geweest maar het is goed dat daar niet voor is gekozen. Bij de bouw van De Harmonie bleek gewerkt te zijn met keiharde trasmortels op een nog hardere baksteen. “De basislaag was zo hard dat met afbikken aardig wat schade aan de steen zou zijn aangericht”, stelt Sanderink.
EPS tegen de spanning
Alle loszittende en hol klinkende delen van de mortellaag zijn verwijderd. ABH stukadoors vulde de gaten op met SLP MKP-10-Tras, een mortel met een combinatie van tras, kalk en cement als bindmiddel. Hetzelfde materiaal is gebruikt voor de raaplaag. Vervolgens brachten de stukadoors een mortelweefsellaag aan om spanningen op te vangen en de kans op nieuwe scheuren zo klein mogelijk te maken. Bij de opbouw op de achterzijde van het pand was dat niet voldoende. Daar waren bij het afpellen van de lagen zulke serieuze problemen naar boven gekomen dat SLP er niet eens een stucadvies voor durfde op te stellen. “De enige garantie die ik kon geven is dat alles wat je er op smeert, gaat scheuren”, zegt Sanderink. In overleg met Poland Bouw werd het probleem getackeld door op de zuid- en de noordgevel een buitengevelisolatiesysteem aan te brengen. “Niet om te isoleren maar puur om de scheuren en beschadigingen spanningsvrij in te pakken”, verduidelijkt Velthuis. Al is het wel zo dat de 5 cm dikke eps-platen er ook voor zorgen dat de gevel ‘thermisch dood’ is gemaakt, de isolatie houdt de temperatuur in de ondergrond redelijk constant. Dat vermindert de kans op scheuren in het pleisterwerk door thermische spanningen. De eps-platen zijn verlijmd en met schotelpluggen mechanisch vastgezet en net als de rest van de gevel voorzien van een mortelweefsellaag. Over de gehele gevel is die hetzelfde, GMS Light met VWS wapeningsgaas ingebed. De GMS is doorgeschuurd om hem zo vlak mogelijk te krijgen. Afwerken deed de stukadoor namelijk met SLP gevelpleister en die kan met zijn korrel van slechts 0,6 mm geen grote onvlakheden wegwerken. De fijne minerale schuurpleister levert wel het fraaie beeld op van de gevel van weleer.
De hele opbouw is redelijk dampopen, tot en met de siliconen emulsieverf. Een bewuste keuze want de muren van de Harmonie zijn tamelijk dik, 1,5 tot 3 steens. “Het dauwpunt ligt ergens in de buitenste 10 a 14 centimeter”, zegt Sanderink. “Dat betekent dat je daar condensvorming krijgt. Kan dat vocht niet naar buiten, dan kan het stucwerk van de gevel af komen.”
Goed leesbare decoratie
Belangrijk onderdeel van de restauratie was verder het herstellen en terugbrengen van de decoratieve gevelelementen. De Harmonie was in het verleden altijd fraai versierd geweest met lijsten, bogen, plinten, ornamenten en niet te vergeten de tekst boven de oude ingang. Dat laatste had de tand des tijds wel overleefd, maar dreigde door de restauratie minder goed leesbaar te worden. “We hebben het stucwerk rondom en in de letters op dezelfde manier opgebouwd als bij de rest van de gevel”, zegt Velthuis. “Nou is 6 mm in theorie niet zo dik maar als je een letter hebt van 15 mm dik waarvan je na het schoonmaken 12 mm overhoudt, dan heeft zo’n nieuwe laag wel impact. Je houdt dan nog maar 6 mm letter over en dat gaat wel opvallen vanaf de straat, dan is dat ‘Schouwburg Harmonie’ ineens een stuk minder goed te lezen. Daarom hebben we de letters opgedikt met een cementmortel en ze daarna netjes uitgesneden.”
Positieve reacties
Het repareren van de lijsten, ornamenten, plinten en dergelijke deed ABH stukadoors in het werk. met MCP 10 Rapid. Met de decoratieve bogen boven de ramen kon aanhelen niet. Die onderdelen waren immers volledig verdwenen tijdens de bioscoopjaren van de Harmonie. Wel waren er afbeeldingen van de oude situatie. Aan de hand daarvan kon architect Mark Roet een autocad tekening maken die Arte Decor gebruikte om nieuwe wenkbrauwen te maken. Elke boog bestaat uit zeven delen, stuk voor stuk gemonteerd door ABH. “Het viel nog niet mee om dat goed te doen”, blik Velthuis terug. “Je wilt ze op één lijn krijgen maar het pand staat niet bepaald recht. En het moet ook weer niet zo strak worden dat het niet meer bij het gebouw past.” Zoeken naar de gulden middenweg dus. “Het is geslaagd als het van dichtbij verre van recht is maar recht van ver”, haalt Sanderink een oude stukadoorswijsheid aan.
Een andere maatstaf is de reactie van opdrachtgever, gemeente Alkmaar en inwoners van de kaasstad. Die laatste groep uit lof als ze langslopen en de vertrouwde Harmonie in oude luister zien. “Dan is iederéén erg tevreden over het eindresultaat”, concludeert projectleider Sepers. “Wij, de opdrachtgever, de gemeente en monumentenzorg. Monumentenzorg gaat het zelfs aanmelden voor de Puienprijs. Ik denk dat je geen beter compliment kunt krijgen!”