Eerste fase restauratie Justitiepaleis in Brussel zeer succesvol afgerond

Het Justitiepaleis in Brussel is een van de grootste bouwwerken in Europa met een ligging die vaak vergeleken wordt met de Sint-Pieterskerk in Rome. Het werd in 1860 ontworpen door architect Joseph Poelaert in neoklassistische stijl. Nadat het veertig jaar in de steigers stond te wachten op de aanpak van alle gevels is recent de eerste fase van de gevel voltooid: die aan Poelartplein.

Tekst: Matthias Vanheerentals
Fotografie: De Regie der Gebouwen

Met een bebouwd oppervlakte van 26.000 m² is dit monument groter dan de Sint-Pieter en bleken de kosten van restauratie ongeëvenaard hoog. De restauratie in vier fases is gericht op de vier façades. Uit een interview met Chiara Dewolf, projectleider voor de gevelrestauratie van dit bolwerk, blijkt hoezeer alles als een onbegonnen puzzel in elkaar steekt.

Kosten

Gezien de gigantische oppervlakte van de voor­gevel (22,750 m²) en de complexiteit ervan, is dit een werk met een enorme kostenpost. De raming ligt rond de 32 miljoen euro. Omdat het Justitiepaleis beschermd is als monument, wordt nauw samengewerkt met de Directie Cultureel Erfgoed van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de stad Brussel. Vanwege allerlei oorzaken is de geplande aanpak veertig jaar geleden telkens opgeschoven waardoor nog meer schade ontstond. Maar nu lijkt het gehele project goed door te lopen, binnen het geplande schema.

Natuurstenen gevel na 40 jaar weer toonbaar met hulp digitale technieken

Reiniging

Gesteund door de BIM-techniek konden steensoorten achterhaald worden en vooral ook de bevestigingen die effect hadden op de erosie en aantasting. Het is daarmee een groot voorbeeld voor vergelijkbare projecten.
Vanuit haar kantoor in Brussel deelt projectleider Chiara Dewolf graag de jarenlange ervaring met dit kolossale project. Alles begint met reinigen en zo blijkt al gauw om veel redenen tegelijk.
“Omdat er zoveel soorten steen zijn toegepast hebben we eerst reinigingstesten uitgevoerd. Dat was gericht op het beste resultaat dat we dan voor alle steen zouden toepassen. Al snel bleek dit een illusie. Hardsteen kun je prima met 2,5 bar waterdruk reinigen, maar de steensoort Comblanchien kan daar absoluut niet tegen en moet gestoomd worden.”

In kaart

Uiteraard hing de mate van vervuiling verband met de plek waar de steen was toegepast dus ook dat moest in kaart gebracht worden. Het schoonmaken was eveneens nodig om te zien hoe de oorspronkelijke steenkleur eruitzag. Zo kon het restauratieteam uit groeven de juiste vervangende stukken laten komen, licht Chiara toe.
“Het reinigen vond op locatie plaats en waar dat kon de restauratie van ornamenten eveneens. In totaal liepen er dagelijks ongeveer 70 vaklieden op de bouwplaats. Na het reinigen kwam de schade aan de beurt. Daarvoor hebben we ultrasone metingen verrichten en gebruik gemaakt van metaaldetectoren. Behoud stond bovenaan onze verlanglijst, maar sommige delen vielen niet te redden. Je kunt niet zomaar een stuk uit deze bouwkundige puzzel verwijderen, zeker niet als het 1,5 ton weegt en je niet weet wat er allemaal op rust. We ontdekten wel steeds beter de oorzaak van de schades.”

Met een bebouwde oppervlakte van 26.000 m² is dit monument groter dan de Sint-Pieter in Rome en bleken de kosten van restauratie ongeëvenaard hoog

Technisch debacle

Weersomstandigheden en smog staan bekend als boosdoeners voor gevelaantasting. Hier bleek echter ook technisch een debacle op te doemen, zo ervoer de projectleider met het team.
“Staal en dan vooral ankers moeten stevigheid bieden. Hier zaten ze vaak gegoten in lood met omhulsels zonder een elastische voeg. Staal en steen zaten direct aan elkaar en de flexibiliteit ontbrak dus om een beetje uit te zetten, bij bijvoorbeeld bij veel vocht of bezonning. Met als gevolg scheuringen in de steen.”

Hoge druk

Die grote en zware ornamenten stonden jarenlang onder hoge druk. Ankers weghalen waar dat kon en dat oplossen met eigentijdse chemische ­middelen was duidelijk een verbetering, zo werd al snel duidelijk.
“Epoxy en rvs vangen uitzettingen veel beter op. Maar sommige ankers konden we niet weghalen, zo wees detectie uit. Dan moet je ervan uitgaan dat als de steen ernaast nog steeds heel is, het anker geen effect heeft gehad. Na anderhalve eeuw wordt de kans dan klein dat zoiets alsnog gebeurt. Zeker met de betere vochtwerende behandeling die we nu aan het geheel geven.”

Het reinigen vond op locatie plaats en waar dat kon de restauratie van ornamenten eveneens

Vervanging

Van de steenpartijen en ornamenten die niet meer gered konden worden, werd een zorgvuldige verwijdering in gang gezet en in de werkplaats bij het Justitiepaleis een afgietsel gemaakt voor een replica.
“De steensoort uit dezelfde groeve van destijds had uiteraard onze voorkeur. Dus de Comblanchien uit Bourgondië, het hardsteen hier uit de buurt, we konden bijna alles traceren, op één groeve na die inmiddels gesloten was. Een naburige natuursteenleverancier bood uitkomst.”

Cassettenplafonds

Tijdens het werk aan de façades doemt ook de binnenkant van het gigantische paleis al op. Die restauratie zal uiteindelijk geïntegreerd moeten worden in de aanpak buiten, zo beaamt Chiara.
“Denk aan de cassettenplafonds van blauwe hardsteen die vanuit de buitengevel naar binnen steken. Dan moet je daar het plafond ook in één keer meenemen en dan direct het bijbehorende stucwerk, dat overigens minder research vergt dan de gevel. De cassettes buiten zijn zwaar aangetast en daar moet heel veel vervangen worden. Terwijl bij de overdekte binnenruimte, het peristilium, bijna alles hersteld kan worden. “

Tijdens het werk aan de façades doemt ook de binnenkant van het gigantische paleis al op

Pleisterwerk

Natuursteen is hier toegepast als een logische overgang van buiten naar binnen. Voor het pleisterwerk in het gebouw waren minder diepe analyses nodig. Dat behoort tot achterstallig onderhoud zoals in veel gebouwen en vraagt om groot vakmanschap, zeker bij het stucwerk rond de trappartijen. Een deel van de plafonds is in fase 1 al opnieuw gepleisterd. Chiara benadrukt bij dit alles:
“Bijna alle werknemers zijn afkomstig uit België, maar voor bepaalde specialistische werken worden mensen van buiten aangetrokken. Dat geldt mogelijk ook voor de experts die straks de vloeren in natuursteen, graniet en marmer mogen herstellen.”

Minder sierelementen

Met de afsluiting van fase 1 is de hoofdgevel dus weer in volle glorie hersteld. De volgende zijkant wordt nu op gelijke wijze onder handen genomen. Hier zitten minder sierelementen, dus in verhouding zal het minder tijd in beslag nemen, zeker met de opgedane ervaring. Het aangezicht bij het Poelaertplein heeft een zorgvuldige afronding voor behoud gekregen, die overal zal worden door­gevoerd zodat de gevels beter bestand zijn tegen vele soorten aantasting.

Je kunt niet zomaar een stuk uit deze bouwkundige puzzel verwijderen, zeker niet als het 1,5 ton weegt en je niet weet wat er allemaal op rust

Bescherming

Chiara besluit: “Om toekomstige waterinfiltraties te vermijden, wordt ook grotendeels het voegwerk vernieuwd. De steen zelf wordt behandeld. Bij vlakke delen kiezen we voor een horizontale bescherming van Ferostil, een waterdichte laag die verwerkt wordt als verf. Waar nodig werken we met voeg-overbruggende middelen en een licht wapeningsnet. Bij ornamenten zoals het boegbeeld Minerva kunnen we niet alles horizontaal aanbrengen. Daar is sprake van injectie met een minerale mortel om de scheurtjes te overbruggen. De onthulling vorig jaar van een schone Minerva is voor onze hele ploeg een grote stimulans. En ook de bevolking van Brussel begint hoop te krijgen dat ze hun ‘paleis’ eindelijk terugkrijgen.”