De renovatie van het Universiteitskwartier in Amsterdam is in volle gang en daarmee wordt ook de gebruikswaarde van de monumentale panden verhoogd. Als onderdeel daarvan loopt in deze fase een onderzoek naar de mogelijkheden van het Binnengasthuis, bekend als BG5 gebouw.
Tekst: Matthijs Pronker
Fotografie: 1meter98 Architecten
Dit klinische ziekenhuis, gelegen tussen de Kloveniersburgwal, de Oudezijds Achterburgwal en het Vendelhof, is gebouwd in 1887-1890. In samenwerking met Ector Hoogstad Architecten werkt restauratie-architect Bastiaan van de Kraats van 1meter98 Architecten aan een weldoordacht plan met biobased binnengevelisolatie. Het gebouw zal opnieuw onderwijs- en onderzoeksfaciliteiten onderbrengen voor de Faculteit der Geesteswetenschappen.
Als kern is gekozen voor blokken van kalkhennep die in halfsteensverband worden aangebracht en afgewerkt met een kalkpleister
Binnenzijde van het vrijgemaakte gevelvlak
Palet
Als isolatie is gekozen voor blokken van kalkhennep die in halfsteensverband tegen de binnenkant van de gevel worden aangebracht en afgewerkt met een kalkpleister, zo licht Bastiaan toe.
“Mijn team is groot voorstander van het gebruik van natuurlijke isolatiematerialen. Daarvan is inmiddels een prachtig palet beschikbaar, dat we bij onze projecten inzetten. Denk maar aan houtvezel, vlas, hennep, kalkhennep, stro, leem en kalk. Als er damp-open, capillair actieve systemen worden ingezet om aan de binnenzijde te isoleren, rijzen er bij sommigen zorgen over vocht. Terwijl dit juist oplossingen zijn die heel goed met vocht om kunnen gaan: vocht dat zich bevindt in een dergelijke isolatie-opbouw kan er eenvoudig weer uit. Voorwaarde is dat de schil waterdicht is en damp-open.”
Holle bakstenen
Voor de UvA vormt na-isolatie van de bestaande gevel een belangrijk onderdeel om het monument te verduurzamen. Binnen de massief gemetselde gevel was destijds provisorisch een binnenspouwblad opgetrokken van holle bakstenen. Dit is een bros materiaal, de achterliggende ongeventileerde spouw is bouwfysisch een groot risico. Aan de afdeling Monumenten en Archeologie is verzocht dit niet dragende deel te mogen verwijderen om ruimte te creëren voor de nieuwe isolatie.
Hiermee is ingestemd vooral omdat zo alle monumentale betimmeringen en vensterbanken op hun positie kunnen blijven
Zichtloos
Hiermee is ingestemd, vooral omdat zo alle monumentale betimmeringen en vensterbanken op hun positie kunnen blijven, zo benadrukt Bastiaan.
“Voor kalkhennepblokken met een dikte van 150 mm is gekozen omdat deze volledig vallen binnen de vrijgekomen betimmeringen en vensterbanken, die daarmee gehandhaafd kunnen blijven. Zo wordt ook voldaan aan de voorwaarde dat de zichtzijde van de nieuwe isolerende voorzetwand gelijk komt te liggen aan die van de oude situatie.”
Een voorbeeldpaneel voor de blokken van kalkhennep
Nebest
Door onderzoeksinstituut Nebest zijn op locatie monsters genomen en metingen verricht om het diffusieweerstandgetal, de initiële wateropzuiging en de vrijwillige wateropname te bepalen. Deze waarden geven een indruk hoe damp van binnenuit naar buiten kan ontsnappen via het gekozen systeem. Tevens levert het omgekeerd inzicht op in de hoeveelheid die kan worden opgenomen van een vochtige buitenmuur.
Adviesbureau
Bastiaan: “De resultaten zijn voorgelegd aan het bouwfysische adviesbureau Zri. Zij hebben er het Delphin-programma op losgelaten met dynamische thermohygrische berekeningen, waarmee gevolgen voor lange termijn kunnen worden berekend. Je wilt uitsluiten dat vocht zich over meerdere jaren in het systeem opbouwt: dat wat er in de winter wordt gebufferd, moet in de zomer kunnen worden uitgedampt. De resultaten waren goed, vocht hoopt zich niet op en het damp-open isolatiesysteem heeft geen negatieve gevolgen voor de bestaande constructie.”
Luchtdichtheid
Met de gekozen kalkhennep-isolatie blijft de isolatiewaarde Rc van de gevel beperkt in vergelijking met dampdichte kunststof isolatieplaten.
“Doet zich daar een probleem voor met inwendige condensatie, dan kan dat vocht er niet meer uit. Dat is een van de redenen waarom wij voor de damp-open oplossing hebben gekozen. Tegelijk willen we een optimaal energieverbruik bereiken door de gemetselde gevel en het dak luchtdicht te maken in combinatie met gecontroleerde ventilatie. Dat lukt probleemloos met de blokken en kalkpleister.”
Een tekening met het plan van Bastiaan van de Kraats van 1meter98 Architecten
Kozijnen
“Veel aandacht ging uit naar de ramen waarvan een deel geheel vervangen moet worden, maar wel als replica van de oorspronkelijke. Daarnaast hebben we de aansluiting van kozijn op pleisterwerk zorgvuldig bekeken. We hadden een oplossing nodig om die opening afdoende dicht te krijgen. Tegen de kozijnen is gekozen voor een damp-remmende elastische band waaraan een strook gaas zit bevestigd die in de aangrenzende pleisterlaag komt te zitten. Als variant zijn er nog proeven gedaan met een vloeibare afdichtingsfolie die aan de buitenzijde van een kozijn wordt gespoten. Dat werkt sneller en goedkoper, maar het is minder damp-open dus met mogelijke risico’s voor de toekomst. Deze keuze moet nog worden gemaakt.
Proef geslaagd
De proefopstelling was klaar voor het luchtdichtheidsonderzoek waarvoor speciale testkasten zijn geplaatst. Voorlopig zien de eerste proefresultaten er prima uit. Ongunstige gevolgen lijken uitgesloten, zoals een overmaat aan vocht in het metselwerk, met toenemend risico op vorstschade. Teveel vocht in de houten kapconstructie, dat leidt tot schimmelvorming, lijkt evenmin aan de orde. Het geheel wordt nog verder in detail onderzocht en waar nodig bijgesteld. Tevens wordt een plan van aanpak voorbereid, met aanvraag van de definitieve vergunning. De uitvoering voor deze nieuwe binnen-isolatie zou, als alles meezit, volgend jaar plaats kunnen vinden.
In het hele Universiteitskwartier worden in de komende jaren de gebouwen van de UvA gerenoveerd en gemoderniseerd. Momenteel wordt de nieuwe Universiteitsbibliotheek gerealiseerd, naar een ontwerp van MVSA Architects en Architectenbureau J. van Stigt. De Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis van het voormalige Binnengasthuis vormen na deze renovatie samen met een deel van de nieuwbouw één onderkomen voor de Universiteitsbibliotheek. Hier blijft de bestaande bouw in haar waarde en wordt daar een spectaculair glazen atrium en een nieuwbouwvleugel aan toegevoegd. Ontmoeting, studeren en interactie zullen in het pand centraal staan.Ook het gebied van de Oudemanhuispoort zal een adequate renovatie ondergaan en hierbij is Bastiaan van de Kraats van 1meter98 Architecten nauw betrokken. De totale aanpak gaat -naar verwachting- enkele jaren duren en tot de mogelijkheden behoort een aantal bijzondere facetten voor de afbouw in de vloer- en wandafwerkingen.