Natuurlijk kunnen we niet alles bewaren. Het uitreiken van het predikaat rijksmonument aan een gebouw kent meestal een lange weg. Wat vaak nog ontbreekt is een goede beschrijving van de monumentale interieuronderdelen. Dit maakt het voor architecten en adviseurs in deze monumentale wereld nog wel eens lastig. Zeker als er bij gedeeltelijke sloop allerlei waardevolle interieuronderdelen te voorschijn komen. Hopelijk draagt dit artikel bij aan de bewustwording in het omgaan met monumenten en nog meer met kwetsbare monumentale interieurs.
Tekst en fotografie: Wijnand Freling
Wat is het geval. Voor een bescheiden maar monumentaal woonhuis is een plan gemaakt om dit om te bouwen tot zes appartementen. Bouwhistorisch onderzoek is achterwege gebleven, slechts de monumentenbeschrijving wordt bij de vergunningaanvraag gevoegd. Oude plafonds worden weggebroken en op twee verdiepingen worden vervolgens deels geschonden monumentale stucplafonds uit de late 19e eeuw zichtbaar. De aannemer sloopt nietsvermoedend ook deze stucplafonds en denkt hierbij een goede zaak te dienen. Op die manier kan ook in zijn gedachte aan de wet- en regelgeving op het vlak van brandveiligheid worden voldaan. De hoek- en middenornamenten worden gespaard met het besef dat dit toch wel waardevol kan zijn. Het puin en stof wordt in zakken afgevoerd en in de voortuin gezet. En dan zijn het uitgerekend mensen van de afdeling erfgoed van de Gemeente Utrecht die langskomen en kijken wat er in de zakken zit. Na wat gepuzzel met de brokstukken vragen ze de aanwezigen alles weer naar binnen te sjouwen om al het puin veilig te stellen. Dan kan worden nagegaan wat er over was van deze stucplafonds en of reconstructie van de monumentale waarde mogelijk zou zijn.
Reconstructie op papier
Als stucwerkdeskundige was de eer aan mij om al deze puzzelstukjes weer aan elkaar te leggen. Een geluk hierbij was dat ieder plafond zijn eigen kleurstelling had gekregen: bruin-groen, groen-bruin, groen-groen en bruin-bruin. Redelijk eenvoudig uit te sorteren.
Door de mensen ter plaatse waren bij de sloop al de ongeschonden hoekstukken met leeuwenkoppen gespaard gebleven van de ondergang. Delen van middenornamenten waren ook nog niet verdwenen. In drie van de vier ruimtes was de kaalslag niet geheel voltooid en was er hier en daar nog een restant van een kooflijst.
In de voorkamer op de bel-etage was nog een deel van het stucplafond aanwezig. Aan de hand daarvan kon het decoratieprogramma worden bepaald: een grote kooflijst, een perklijst die in de hoeken versierd was met halve bollen. Daarbinnen nog een lijst die in de hoeken een geheel vormde met de leeuwenkoppen. In het midden een groot samengesteld ornament met onder andere leeuwenkoppen, schelpen, krullen, platte lijsten en halve bollen. Bij het reconstrueren blijkt dat alleen de onderlijst in de kooflijst niet meer terug te vinden is. Dit lijstprofiel is bij een vorige modernisering weggekapt om plaats te maken voor een kantlat als beëindiging van een verlaagd plafond. In de hal was een vergelijkbare kooflijst nog wel geheel aanwezig.
De achterkamer op de bel-etage kent een vergelijkbaar decoratieprogramma. Alleen in kleur wijkt dit stucplafond af van de voorkamer. Het middenornament mist een stuk door de sleuf die hier doorheen is gezaagd; wellicht het werk van een snelle elektricien die primair oog had voor zijn eigen werk.
Soms is het gissen
Op de eerste verdieping is de puzzel complexer. De ruimte in de voorkamer is niet rechthoekig. Heeft het stucplafond met zijn ornamentiek in grootte evenwijdig aan de voorgevel gelegen of haaks er op? En wat is dan met het resterende stukje plafond gedaan? Nog ingewikkelder wordt de reconstructie van het middenornament. Hier zijn onvoldoende restanten om tot een voorstelling te komen. Ook de plaats van de verschillende hoekstukken is gebaseerd op hetgeen op de bel-etage valt te reconstrueren: de plaats van de rozetten in de hoeken van de perklijst die dicht tegen de kooflijst aanliggen en de plaats van de diamantkopjes in de binnenperklijst. Om het middenornament is ook nog een lijstje, waarschijnlijk in een ovaal, getrokken.
Op het stucplafond in de achterkamer op de eerste verdieping is geen kooflijst aanwezig. De kleurstelling is een iets afwijkend groen in vergelijking met de overige stucplafonds. In het fragment van het middenornament zijn muziekinstrumenten gedeeltelijk zichtbaar. Het stucplafond wordt afgezoomd met een kooflijst. Het middenornament is waarschijnlijk ook omgeven door een ovale lijst.
Kijkje bij de buren
Om de ontbrekende delen te achterhalen, wordt uiteraard in de aangrenzende panden gekeken. Het pand maakt deel uit van een rij van tien woonhuizen uit 1888 waarvan er zes het predikaat rijksmonument hebben gekregen vanwege de zorgvuldige detaillering en architectonische waarde. Helaas levert dit geen zinvolle informatie op over het interieur. In dit rijtje woonhuizen zijn geen vergelijkbare stucplafonds aangetroffen. Uit de brokstukken kunnen we opmaken dat voor het lijstwerk dezelfde mallen zijn gebruikt, dat de hoekstukken en middenornamenten, op de voorkamer op de eerste verdieping na, geprefabriceerde ornamenten zijn; gietstukken.
Een rondje bellen en mailen met enkele leden van het Neerlandsch Stucgilde levert een fraaie oogst op. Een van de leden heeft afgietsels staan uit een ander woonhuis in Utrecht van de hoekstukken met leeuwenkoppen en de middenornamenten op de bel-etage. Verder zoeken in dat atelier levert ook het middenornament in de achterkamer van de eerste verdieping op. Rest ons nog de jacht op het middenornament in de voorkamer van de eerste verdieping om de reconstructies compleet te maken. In Utrecht is de firma P.R. Lutters & Zonen, stukadoors vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw actief. Helaas heeft hij geen catalogus of voorbeeldbladen achtergelaten. Of zij de oorspronkelijke makers en leveranciers van een deel van de gietstukken zijn geweest blijft ongewis.
Deels hersteld, deels vernieuwd
Afgelopen zomer komt de reconstructie in een stroomversnelling. Het werk moet nog dit jaar af. De doorlooptijd langs traditionele weg, alles in het werk vervaardigen, is te lang. De opdrachtgever kiest voor het fragmenteren van de opdracht: stucanet door de aannemer, het vertinnen en berapen door de stukadoor, het plaatsen van de lijsten en ornamenten door de ornamentgieter en het afwerken door de schilder.
Met Oscar Paanen wordt de reconstructie van de stucplafonds verder verfijnd. Zo krijgen de leeuwenkoppen hun oorspronkelijke plaats terug op de plafonds. Oscar Paanen maakt op basis van de aanwezige onderdelen mallen voor de lijsten en hoekstukken. Nader onderzoek brengt de oorsprong van het middenornament in de voorkamer op de verdieping naar boven: Silberlingcollectie blad 27 nr 120. Van het middenornament uit de achterkamer heeft Oscar Paanen ook een mal liggen. Of dit ook uit de Collectie Silberling komt is niet zeker. Silberling heeft ook een grote verzameling mallen achtergelaten die niet in zijn catalogi voorkomen.Aan de hand van nog aanwezige brokstukken is de reconstructie van het schilderwerk mogelijk. Er is laag over laag geschilderd met steeds iets meer transparantie. Op die manier speelt de kleur van de ondergrond mee in de uiteindelijke kleuren met hier en daar een kleuraccent. Het resultaat van al deze inspanningen door de opdrachtgever mag er zijn.
Geen boete, wel leergeld
De bescherming van monumentale interieurs wordt een steeds serieuzer zaak. Dat blijkt wel uit de actie van de dienst Erfgoed. Waarschijnlijk waren de opdrachtgever en de aannemer zich niet bewust van het feit dat de sloop van de monumentale stucplafonds grote repercussies kunnen hebben. Het waarschuwen van de afdeling Erfgoed voorafgaand aan de sloop had een hoop ellende kunnen besparen. Want wat zegt de wetgever in verkorte vorm over dergelijke acties, bedoeld of onbedoeld? Voor gebouwde rijksmonumenten is in de Wet economische delicten bepaald dat een dergelijke overtreding een economisch delict is. Voor zover het economisch delict opzettelijk is begaan, is sprake van een misdrijf. Is het economisch delict niet opzettelijk begaan, dan is sprake van een overtreding. Bij een overtreding wordt gestraft met ten hoogste zes maanden gevangenisstraf, een taakstraf of een geldboete van de vierde categorie. Is er sprake van een misdrijf dan wordt de overtreder gestraft met een hechtenis van ten hoogste twee jaren, taakstraf of een geldboete van de vierde categorie.
In dit geval pakt het gelukkig niet zo zwaar uit. In goed overleg tussen opdrachtgever en Monumentenzorg zijn op basis van de reconstructies de vier stucplafonds teruggebracht. Herplaatsing van de hoekstukken en middenornamenten was daarbij een vereiste; de aanwezige brokstukken van de lijsten hoeven niet op archeologische wijze te worden gedocumenteerd en te worden herplaatst. Hier is gekozen voor nieuwe lijsten in dezelfde oude profileringen.
Toch zijn de consequenties van dit handelen kostbaar, in tijd en geld. Door het stilleggen van de restauratie en herindeling van het pand gaat uiteindelijk bijna een jaar verloren. Het inschakelen van een expert en restauratie-stukadoor om de stucplafonds te reconstrueren kost ook tijd en geld. Achteraf bezien was de discussie vooraf door de opdrachtgever, na signalering van de aannemer van de aangetroffen stucplafonds, met de specialisten binnen de dienst Erfgoed een betere insteek geweest.
Toch zijn de consequenties van dit handelen kostbaar, in tijd en geld. Door het stilleggen van de restauratie en herindeling van het pand gaat uiteindelijk bijna een jaar verloren. Het inschakelen van een expert en restauratie-stukadoor om de stucplafonds te reconstrueren kost ook tijd en geld. Achteraf bezien was de discussie vooraf door de opdrachtgever, na signalering van de aannemer van de aangetroffen stucplafonds, met de specialisten binnen de dienst Erfgoed een betere insteek geweest.
Betrokken partijen bij reconstructie stucplafonds
Opdrachtgever: Bomvast B.V. uit Bilthoven en Gemeente Utrecht C. Veder vakspecialist erfgoed
Bouwmanagement: Bouwkundig adviesbureau Smeding uit Tiel
Stucwerk: AK stukwerk uit Amsterdam
Ornamentwerk: Oscar Paanen uit Purmerend
Schilderwerk: D.J. Luking uit Tiel
Voor het opgemaakte artikel met alle foto’s kunt u Mebest 2019-6 bekijken.