Was het acht jaar, zestien jaar, twintig jaar? Het hangt een beetje van hoe je naar het project kijkt. Maar feit blijft dat de verbouwing van het academische ziekenhuis Erasmus MC in Rotterdam lang heeft geduurd. Mooi van zo’n langlopend proces is dat er veel te leren en te verbeteren valt. De vloer in de hoofdaders bijvoorbeeld.
Niet voor de hand liggend
Meer dan 200.000 m2 groot is Erasmus Medisch Centrum. Op zo’n totaal stelt een vloer van 10.700 m2 misschien niet zo heel veel voor, maar dat wordt anders als het om terrazzo gaat. Daarvan worden immers zelden zulke lappen gemaakt. En als het dan ook nog eens een blikvanger betreft waar vrijwel iedereen die het EMC bezoekt overheen loopt, wordt het verhaal helemaal anders. Een uitdagend werk om te maken, zeker voor een bedrijf dat eigenlijk nog in de kinderschoenen staat. “Het was 2006, ik was nog maar net begonnen met Eterno Terrazzo toen ik op de vloerenbeurs in Den Bosch in gesprek raakte met Jan Brakel van EGM Architecten”, kijkt betontechnoloog Cor Hoogeveen terug naar het prille begin. “Hij was op zoek naar materiaal voor een vloer in het nieuwe Erasmus Medisch Centrum; een wandelpassage waar ook wat winkeltjes in kwamen en die de uitstraling van een straat moest krijgen.” Terrazzo was daar, gezien de grootte van het oppervlak en de prijs, niet de meest voor de hand liggende keuze voor maar klinkers en tegels waren geen optie; teveel naden, te kleine formaten, niet makkelijk schoon te maken. Allemaal punten waarop terrazzo géén problemen geeft. Na wat rekenen bleek het met de prijs wel mee te vallen, aldus Hoogeveen. “In aanschaf was het wel de duurste optie maar met het onderhoud erbij zou het in drie jaar tijd op hetzelfde prijsniveau komen als de andere vloeren en na twintig jaar zelfs kostenneutraal zijn.” De omvang van het project was ook geen probleem, de verwerkingsmethode van Eterno Terrazzo maakte dagproducties van 100 m2 mogelijk, en het werk zou in twee fases worden opgedeeld. Bleef nog wel het punt van de uitstraling. Het idee was om grote ‘straattegels’ te maken, vakken van 2,40 x 1,20 meter met strips ertussen. Alleen heeft terrazzo natuurlijk niet bepaald het uiterlijk van doorsnee bestrating. Dat kon worden opgelost door niet alle tegels te schuren maar een flink deel ervan alleen te polijsten zodat ze op functionele industriële betonplaten lijken. Bijkomend voordeel was dat het weglaten van een schuurgang kosten drukt.
Uitgebreid voorbereid
Vier jaar na de eerste kennismaking met de architect kreeg Eterno Terrazzo de opdracht om de vloer voor de Passage, het Plein en de Arcade te maken. Twee jaar lang werd er voorbereid; monsters vervaardigd, planningen opgesteld, details uitgewerkt. Dat laatste bijvoorbeeld vanwege de toren die op het hoekje van Passage en Plein was gebouwd; een 120 meter hoge kolos met 30 verdiepingen. “Hij is geheid en gefundeerd maar bij de berekening en de bouw was bekend dat hij evengoed een aantal centimeters zou gaan zakken. En daarnaast moest dan onze vloer komen…” Er zijn allemaal speciale dilataties (wiebelconstructies noemt Hoogeveen ze) bedacht door constructeur Aronsohn om de effecten van dat zakken van die enorme toren op te vangen.
In 2012 maakte Hoogeveen met Eterno Terrazzo de vloeren voor het Plein (langs het bestaande Sophia Kinderziekenhuis) en ongeveer tweederde van de Passage. De rest van de Passage en de Arcade (richting Daniël de Hoed kliniek) deed Eterno Minerals of the World, de opvolger van Eterno Terrazzo, in 2015 en 2016.
Zoek de verschillen
Aanvankelijk lijken de vloeren die in de twee fases zijn gelegd hetzelfde te zijn maar hoe verder je de Passage afloopt, en zeker als je aan het eind de hoek omgaat, de Arcade in, hoe groter de verschillen worden. Al zal het de meeste bezoekers misschien niet eens erg opvallen dat bijvoorbeeld de verhouding terrazzo- en betonvakken verandert. “Het idee was dat het minder werk zou zijn als we niet alle vakken zouden schuren maar in de praktijk bleek dat behoorlijk tegen te vallen”, zegt Hoogeveen. “De werkvolgorde was strippen stellen, terrazzovakken maken, schuren en polijsten. Dan de andere vakken vullen en die polijsten. Voor beide vakken gebruikten we hetzelfde materiaal: een cementlijm met antraciet pigment en korrels Neu Grün en Nero Ebano. Als je dat niet schuurt maar alleen polijst, krijg je dat betonnen uiterlijk. Maar stort je de betonvakken iets boven de strippen, dan heb je een probleem. Je kunt dat materiaal namelijk niet zomaar even wegschuren want dan wordt het terrazzo in plaats van beton. We hadden dus eigenlijk nul tolerantie bij het storten van de betonvakken en dat precisiewerk maakte het juist weer heel arbeidsintensief.” In de tweede fase is dat probleem getackeld door in de Passage minder beton- en meer terrazzovakken te maken. In de Arcade, die haaks op de Passage staat zijn zelfs helemaal geen betonvakken meer, daar is het louter terrazzo wat de klok slaat. Een aanpassing die niet eens echt opvalt doordat deze wandelgang veel minder een straatgevoel geeft. Hij is weliswaar lang en breed maar anders dan de Passage en het Plein heeft hij geen glazen dak. Dat maakt de beleving wezenlijk anders.
Het mysterie van de scheuren
Een tweede zichtbaar verschil met de vloer uit de eerste fase is dat er aanzienlijk minder vakken met scheuren zijn. “Dat was wel schrikken in die eerste fase, zoveel scheurvorming”, zegt Hoogeveen. “Wat kon er mis zijn gegaan? We hebben 2 centimeter terrazzo hechtend gelegd op een tussenvloer. Die tussenvloer ligt hechtend op de betonnen constructievloer en hij is zelf ook van beton, ik vind namelijk dat je met zandcement onvoldoende hechting krijgt. Er zit vloerverwarming in de tussenvloer maar die is 8 cm dik, twee keer zoveel als vereist dus de dekking is ruim voldoende. We hebben goed opgelet bij het plaatsen van de vloerverwarming. Het water in de leidingen kan wel een temperatuur van 45 ºC hebben. Als je de leidingen, zoals vaak gebeurt, 15 of zelfs 20 cm uit elkaar legt, dan heb je het risico van te grote temperatuurverschillen in de tussenlaag, wat voor spanningen en scheuren kan zorgen. Daarom hebben we er voor gezorgd dat ze hier niet meer dan 10 cm uit elkaar liggen. We hadden geen idee waarom er tóch scheurvorming was ontstaan. Tot we erachter kwamen dat de constructievloer was uitgerekend op een maximale scheurwijdte van 0,3 mm en een belasting van 500 kg per m2. 500 kg is prima voor wandelverkeer maar bouwverkeer is een ander verhaal, en dat ging er tijdens de bouw natuurlijk ook overheen. Daarnaast zijn er ook winkeltjes die bevoorraad worden. Dan is 500 kg ineens niet zoveel meer, zeker met een maximale scheurwijdte van 0,3 mm. In een constructievloer kan dat geen kwaad maar in een esthetische vloer wil je zoiets niet zien. Voor esthetisch beton geldt niet voor niets een maximum van 0,1 mm. Maar dat er terrazzo op zou komen was bij het maken van de berekeningen nog niet bekend.”
Toch maar zwevend
Erg opvallend zijn de scheuren overigens niet. In de terrazzovakken zijn ze niet heel zichtbaar. In de betonvakken wel, maar niet op een storende manier. Beton wordt immers zelden bezongen om zijn schoonheid en gebeurt dat wel dan is dat altijd in combinatie met ‘ruw’ en ‘rauw’. En dan dragen littekens bij aan het industriële karakter. Feit blijft echter dat het niet hoorde, al die scheuren. Vandaar dat er voor de tweede fase dingen zijn veranderd om herhaling te voorkomen.
Een andere constructievloer zat er niet meer in, daarom is de tussenvloer aangepast. Niet overal, want in de Passage moest de terrazzovloer nog voor een deel op de tussenvloer worden gelegd die al in de eerste fase was aangebracht. Daarna is echter in plaats van een hechtende tussenvloer een zwevende toegepast. Helemaal happy was Hoogeveen daar niet mee. “Zo’n zwevende vloer moet écht kunnen bewegen zonder dat hij daarin wordt belemmerd. Heb je een ondervloer die niet helemaal vlak is, dan kan het al mis gaan. Daarom ben ik een voorstander van hechtende vloeren. Maar nu moesten we wel zwevend leggen, om te voorkomen dat scheuren uit de constructievloer zich zouden doorzetten tot in de terrazzo afwerking. Dat is goed gegaan, je ziet nauwelijks scheuren. Helemaal geen scheuren is vrijwel onmogelijk, het blijft wel cementgebonden allemaal.”
Andere volgorde
Ook aangepast om schade te voorkomen zijn de strips en de manier waarop ze zijn aangebracht. In de eerste fase waren het strips die op ankertjes staan en op hoogte werden gesteld. Ze bleken een verzwakking, volgens Hoogeveen. “Precies waar de ankertjes zitten zie je hier en daar intredende scheurtjes.” Weer een leermoment. In de tweede fase zijn de strips niet vooraf geplaatst, maar is de vloer ingezaagd en zijn daarná de strips, zonder ankertjes, aangebracht. Bijkomend voordeel van de methode was dat er ook niet rekening gehouden hoefde te worden met kwetsbare gestelde strips. “Je kon nu gewoon overal met de kruiwagen overheen.”
Wijzer door schade en scheuren
Een leerzame ervaring, noemt Hoogeveen het werk aan Erasmus Medisch Centrum. En zeker het verhaal van de scheuren. “We informeren nu altijd van te voren hoe het precies zit met de ondervloer, of er rekening mee is gehouden dat er esthetisch beton op komt, wat er allemaal nog aan belasting op komt en dergelijke.” Dat er überhaupt mogelijkheid was om op zo’n constructieve manier lering uit fouten te kunnen trekken vindt de betontechnoloog/terrazzoman zeer verfrissend. “Dat moet je maar net worden gegund. Maar BAM en Ballast die samen dit project bouwden, gaven er alle ruimte voor. Opbouwend, constructief, meedenkend; zo’n goede bouwcombinatie heb ik nog nooit meegemaakt.”
Samenwerking met Tomaello
Bij twee van de ingangen van het Erasmus MC moesten ook trappen komen, met hetzelfde uiterlijk als de terrazzo vakken in de vloer. Op dat soort prefab werkzaamheden was het bedrijf van Hoogeveen niet ingericht. “Ik heb daar Tomaello voor benaderd. Het had wat voeten in aarde om met dezelfde receptuur exact hetzelfde uiterlijk te krijgen. In de vloer liggen de stenen bijvoorbeeld wat verder uit elkaar dan bij traditioneel terrazzo gebruikelijk is. Maar het is prima gelukt.” Voor het pad buiten, van de parkeergarage Museumark naar de entree van het ziekenhuis aan die zijde, maakte het terrazzobedrijf uit Maasland ook nog prefabplaten die identiek zijn aan de terrazzo- en de betonvakken ín het ziekenhuis. Zo vormt het wandelgedeelte binnen en buiten één geheel, slechts onderbroken door een glazen gevel met een draaideur.
Voor het opgemaakte artikel met alle foto’s kunt u Mebest 2019-5 bekijken.