Om aan de sloopwoede of noodzakelijke vooruitgang te ontsnappen, zijn stucplafonds uitgezaagd, ingepakt en verstuurd naar opslagplaatsen of onderkomens om later op een andere plaats weer opgebouwd te kunnen worden. We brachten de reis een aantal van dergelijke stucplafonds in kaart.
Particulier initiatief heeft in het verleden diverse malen voorkomen dat fraaie stucplafonds in de afvalcontainers verdwenen. Zo zorgde mevrouw Suasso, met hulp van de famile Van Eeghen, er kort voor 1900 in Amsterdam voor dat enkele kapitale interieurs bij afbraak van Keizersgracht 187 en omringende panden bewaard zijn gebleven. In Delft dreigden stucplafonds vervaardigd rond 1732 in Wijnhaven 9 in Delft gesloopt te worden om plaats te maken voor een nieuw en modern winkelinterieur. Door de inspanning van de familie Ressing zijn deze voor sloop behoed en herplaatst in Koornmarkt 67, museum Tetar van Elven. Ook verkoop van een stucplafond was een mogelijkheid tot behoud. Een Lodewijk XIV-stucplafond uit Oude Delft 2 is zo verhuisd naar Plein 1813 nr 1 in Den Haag.
Hachelijke avonturen
Bij dergelijke reisavonturen raken onderdelen beschadigd, gaan soms verloren, komen niet aan of raken, net als met bagage wel gebeurt, simpelweg zoek. Bij aankomst kan blijken dat de salon of zaal er net iets anders uitziet als gedacht. Er kan van alles misgaan. Bij het verplaatsen van stucplafonds komt dan ook de nodige kennis kijken. Na het opmeten en documenteren van het stucplafond begint bij het uitzagen de keuze in het veilig stellen. Blijft het beperkt tot de ornamenten en figuraties of gaat het gehele plafond inclusief de vlakke delen en kooflijsten in kratten en kisten? Is het stucplafond zo ver aangetast dat slechts afmallen rest om elders een kopie te plaatsen? En vervolgens doemt de vraag op waar het stucplafond kan worden herplaatst. Zijn de afmetingen van de ruimte in overeenstemming met het stucplafond of zijn er aanpassingen noodzakelijk? Complicaties bij het herplaatsen van de uitgezaagde delen laten sporen achter in het stucplafond.
Passende bestemming
Wat zijn we zoal tegenkomen bij de reizende plafonds? De stucplafonds die verplaatst worden naar een museum, maken meestal deel uit van een stijlkamer. Als een passend decor vindt dan herplaatsing plaats. Zorgvuldig maatvoeren van de ophangconstructie kan ellende voorkomen. Gecompliceerder wordt het als het stucplafond net iets groter is dan de ruimte waar het opnieuw in volle glorie te bewonderen zal zijn. In de tuinzaal op de verdieping van Huis Huguetan in Den Haag schiet het stucplafond een klein stukje de erker in. In het linkerkabinetje blijkt de scheefstand van de wanden precies omgekeerd te zijn met de scheefstand van de ruimte in het Van Dishoeckhuis waar het stucplafond uitgehaald is. En of de keuze van ophanging van het prachtige rococo-stucplafond in de Beuningkamer in het Rijksmuseum zo gelukkig was, kunt u zelf beoordelen. Bij al deze onvolkomenheden horen uiteraard de reisbescheiden, het budget en de organisatie. Was er voldoende tijd om de reis voor te bereiden, zijn de reisbescheiden niet verloren gegaan, waren de weergoden goedgezind tijdens transport en opslag en was er voldoende kennis bij het uitpakken en herplaatsen?
De lange arm van de Koude Oorlog
Ook de Koude Oorlog heeft een rol gespeeld bij de monumentale vernieling. Het Van Dishoeckhuis, gebouwd voor Anthonie Pieter van Dishoeck in 1733 naar ontwerp van de Antwerpse beeldhouwer en architect Jan Pieter van Baurscheit stond jarenlang ontoegankelijk op de marinewerf in het Scheldekwartier van Vlissingen. Pogingen om het gebouw met de monumentale interieurs te verplaatsen, mochten niet baten. Ten prooi aan verval zijn uiteindelijk diverse stucplafonds en delen van wandbetimmeringen verwijderd en veilig gesteld voor de sloop in 1986, wachtend op betere tijden. De redding kwam uit Den Haag in 1987 waar het Huis Huguetan, waarvan de gevel ook een ontwerp is van Van Baurscheit, werd gerestaureerd voor de Hoge Raad der Nederlanden. Met een beetje passen en meten konden drie stucplafonds worden herplaatst, althans afgietsels van de originelen.
Museumhopping
Hoe anders verging het het stucplafond en de wandbetimmeringen, in Lodewijk XV-stijl, uit de zogenaamde Beuningkamer uit 1745 van Keizersgracht 187. In het nieuw gebouwde Stedelijk Museum kreeg deze stijlkamer een prachtig onderkomen, samen met enkele andere stijlkamers. Begin jaren 70 van de vorige eeuw werd de koers van het Stedelijk Museum verlegd en werden de stijlkamers opgeslagen. De Groene Kamer met een stucplafond uit 1732 in Lodewijk XIV-stijl wacht in het depot nog altijd op een nieuwe bestemming. De Beuningkamer kreeg wel een nieuw onderkomen. Na enige tijd opgeslagen te zijn, werd het geheel overgedragen aan het Rijksmuseum. Uit de overlevering zijn we te weten gekomen dat het uitnemen van het stucplafond een bijzondere operatie was. Het stucplafond werd in delen uitgezaagd, inclusief de draagconstructie. Het gewicht van enkele delen was nogal groot waardoor niet alles zonder schade in kisten verdween. De puzzelstukjes werden weer in elkaar gepast en na een grondige schoonmaakbeurt is de stijlkamer weer opgebouwd en te bewonderen in het Rijksmuseum. Jammer is dat de zaagsnedes en de onvolkomenheden bij de herplaatsing van het stucplafond niet zijn weggewerkt. De keuze om een deel van de draagconstructie niet te verwijderen van het stucwerk leverde bij herplaatsing de nodige complicaties op. Zo sluiten op een aantal plaatsen de stukken niet goed aan. De argumentatie dat zo zichtbaar is dat dit een herplaatsing betreft zou je niet direct verwachten bij het Rijksmuseum.
Schoolvoorbeeld
Veel beter gelukt is de overplaatsing van het in Lodewijk XIV-stijl vormgegeven stucplafond uit 1732 met De Dageraad van Wijnhaven 9 naar Koornmarkt 67 in Delft in 1971. Misschien dat hier de afstand en de snelheid een rol in hebben gespeeld. De ornamentiek en de voorstellingen zijn uitgezaagd, in stukken van 50 bij 50 cm. Van het lijstwerk zijn nieuwe mallen gemaakt en gebruikt om het lijstwerk opnieuw te maken in het museum Tetar van Elven. In het verdiept liggende middendeel is Aurora in volle (ochtend)glorie herplaatst en zijn de zaagsnedes bijgewerkt. Het stucplafond is op een nieuwe drager van steengaas aangebracht. Direct daarop, zonder eerst een vertinlaag aan te brengen, zijn de lijsten in de originele profileringen getrokken. Vervolgens zijn ook de figuraties, nadat de verf- en witsellagen waren verwijderd, samengevoegd, herplaatst en bijgewerkt. Nu, een halve eeuw later is het resultaat nog steeds indrukwekkend.
Heen en weer
Bij wat er in Amsterdam gebeurt met het verhuizen van stucplafonds kan Rotterdam niet achterblijven als stad met veel indrukwekkende 18e eeuwse stucplafonds. Zo is het rococo-stucplafond uit de koepelkamer van Schiekade 65-67 tegenwoordig te bewonderen in het Rijksmuseum. Langere reisafstanden was het stucplafond uit Leuvehaven 74 beschoren. In opdracht van Jan Bisschop heeft Pietro Castoldi in 1761 fijn rococo-stucwerk in het pand aangebracht. Het stucplafond ging vervolgens op reis naar huis Heyendael in Nijmegen en kwam daarna in de jaren 80 van de vorige eeuw weer terug naar Rotterdam, naar het Schielandhuis. Tussentijds werd een deel afgemald en de afgietsels werden naar Holland Village in Nagasaki verstuurd. In 2013 komt het Schielandhuis leeg te staan. Een voorstel om het rococo-stucplafond met middenschildering veilig te stellen door het elders op te slaan, haalt het gelukkig niet. Het stucplafond is nog in het Schielandhuis te bewonderen.
Verre oorden
Ook buiten Nederland zijn reizende stucplafonds gesignaleerd. Zo zijn stucplafonds en hele interieurs verscheept naar de Verenigde Staten. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw ontstaat er een levendige handel in monumentale interieurs. Verlaten kastelen in Frankrijk en verarming van de adel in Engeland brengen een stroom aan interieurverkopen op gang. Rijke industriëlen in de VS krijgen zo de mogelijkheid hun interieurs te verfraaien. Ook beginnen musea zich in die markt te begeven. Enkele highlights uit Engeland zijn in het Metropolitan Museum of Art in New York te bewonderen. Het neo-classicistische interieur van de wandtapijtenzaal uit Croome Court met het door Robert Adam ontworpen stucplafond en vervaardigd door de stukadoor Joseph Rose. Een eetkamer uit Lansdowne House met stucwerk van Joseph Rose en een eetkamer uit Kirtlington Park uit het midden van de 18e eeuw met stucornamenten op wanden en plafond uitgevoerd door Thomas Roberts.
Den Haag
Dichter bij huis herbergt sinds de jaren 30 van de vorige eeuw het Kunstmuseum in Den Haag een rococo-stucplafond van rond 1770 en een neo-classicistisch stucplafond uit circa 1790. Het rococo-stucplafond is afkomstig uit een pand aan het Westeinde. Het neo-classicistsiche plafond komt uit een huis uit Dordrecht. Hier overleven de stucplafonds de moderniseringsslag van het museum wel. Complexer wordt het in het Eschermuseum aan het Lange Voorhout. Koningin-Moeder Emma kocht dit stadspaleis in 1896 en liet het verbouwen. Uit diverse andere Haagse panden werden interieuronderdelen en stucplafonds overgebracht. Geïnspireerd door het stucplafond in huis Fagel, naar ontwerp van Daniël Marot, aan het Noordeinde liet koningin Wilhelmina in het paleis Noordeinde een kopie van het Marotplafond plaatsen en aanvullen tot een passend geheel voor deze veel grotere ruimte. Dit gebeurde ook met het rococo-stucplafond in de koningsvleugel van het paleis dat afkomstig was uit Korte Voorhout 9 en rond 1750 werd vervaardigd.
Reisleider
Uit de voorbeelden blijkt dat het verplaatsen, afgieten en herplaatsen van stucplafonds geen alledaagse bezigheid is maar toch op beperkte schaal voorkomt. Het stucplafond blijkt dus iets minder nagelvast te zijn en enigszins mobiel. Ondanks de onvolkomenheden bij herplaatsing, blijft het wel de moeite waard om bedreigde stucplafonds mee op reis te nemen. Een deskundige reisleider kan dit tot een prachtige ervaring maken.
=====
Tekst en fotografie: Wijnand Freling