Brokjes marmer in kalk, daarmee begon in het Venetië van de 15e eeuw het verhaal van terrazzo. In de eeuwen daarna vond het ambacht zijn weg door de wereld, ook naar Nederland. In 2021 maakte terrazzo de omgekeerde reis. Twee architectuurstudio’s en een terrazzobedrijf van Nederlandse bodem verzorgden voor de 17e Architectuur Biënnale twee indrukwekkende installaties waarin een glansrol is weggelegd voor het veelzijdige materiaal.
Ook de Rotterdamse Studio Ossidiana was door curator Hashim Sarkis uitgenodigd om binnen het thema ‘How will we live together’ een inzending voor de 17e Architectuur Biennale te maken. Variations on Bird Cage van Prix de Rome 2018 winnares Alessandra Covini and Giovanni Bellotti is in feite een verkenning van de manieren waarop mensen en vogels samenleven; een studie van de complexe, vaak tegenstrijdige relaties die wij mensen met dieren onderhouden. De installatie bestaat uit twee delen; Dovecote Tower, een metalen duiventoren, is buiten te zien in Giardino delle Vergini. Platform for Humans and Birds is binnen, in het Arsenale. Het is een platform voor mensen en vogels, gemaakt van modulaire blokken waarop en waaromheen schaalmodellen van onder meer duiventillen, volières, zitstokken voor papegaaien, zitplaatsen voor mensen en speeltoestellen zijn geplaatst. Een plek om te eten, te verpozen en de grenzen tussen mens en vogel te verkennen. “De installatie is een schaalmodel”, zegt Alessandra Covini. “We doen er eigenlijk onderzoek mee naar de mogelijkheden om het ook buiten in de publieke ruimte toe te passen. Dat is ook een van de redenen om het grotendeels uit te voeren in beton en terrazzo”.
Meewerkend intermediair
Voor het vervaardigen van die onderdelen klopte Studio Ossidiana aan bij Tomaello. “We hebben al vaker met Giulio samengewerkt en zijn daar altijd heel blij mee. Het is niet zo dat we een ontwerp hebben dat hij dan maakt, we mogen zelf in de werkplaats meewerken. Hij houdt van experimenten en geeft ons de vrijheid om te experimenteren. Dat werkt heel prettig.”
Voor ruimschoots experimenteren was dit keer echter weinig ruimte. Het ging om aanzienlijk meer onderdelen dan in eerste instantie de bedoeling was, en Studio Ossidiana meldde zich begin maart 2021 bij Tomaello, zo’n 2,5 maand voor de opening van de Biënnale. “We waren net klaar met City to Dust en eigenlijk had ik helemaal geen tijd voor deze productie”, zegt Giulio Tomaello. “Daarom heb ik Baukje Trenning gevraagd of zij bij kon springen.” De ontwerper en materiaaldeskundige had immers heel veel terrazzowerk verricht voor die installatie en dit was deels vergelijkbaar: delicate onderdelen met combinaties van gewassen terrazzowerk en gekleurd beton schoon uit de kist. “Ik had inmiddels een goed beeld van hoe de productie werkt en hoe je het werk kunt verdelen”, zegt ze. De terrazzieri van Tomaello deden het zware werk zoals het schuren en de ontwerper, samen met Mariagiulia Pistonese van Studio Ossidiana, het fijnere werk als de mallen klaar maken. “Doordat ik die werelden kan combineren, kon ik zorgen dat het aan beide kanten goed loopt.”
Ongekende variatie
Het was voor het proces ook heel prettig dat Trenning goed weet hoe bekistingen en mallen werken. Het platform van Variations on a Bird Cage bestaat namelijk uit meer dan honderd elementen die stuk voor stuk uniek zijn. Er zijn rechte vlakken, schuine vlakken en afgeronde delen. De ene zijde is gewassen, de andere geschuurd en weer een andere niet afgewerkt. Er zijn bollingen en holtes voor water en planten en in een groot aantal blokken zijn eetbare elementen gevoegd zoals zaden, pitten en schelpenmengsels. Een enorm gecompliceerde klus. “Je moet weten wat zichtwerk is en wat niet. Je moet weten hoe materialen zich gedragen, wanneer je de ene kit gebruikt en wanneer de andere, of wanneer je beter met dubbelzijdig tape kunt werken. Voor het ene element heb je olie nodig, bij het andere werkt vaseline beter. En alles werkt tegen elkaar in, als je dit doet dan heeft dat consequenties voor dat. Een zeer uitdagende klus.” Ook over de handling moest goed worden nagedacht. De vierkante blokken zijn 35x35x35 cm en wegen zo’n 65 kilo per stuk. Dat is niet handig. Om gewicht te beperken zijn met schuim holtes gecreëerd. En midden in het platform, waar alleen de bovenzijde is te zien, zijn tegels gebruikt in plaats van kubussen. “Daarmee bespaarden we niet alleen op gewicht, maar ook op materiaal. Je moet dan alleen wel goed nadenken over hoe tegels zich houden, wat ze doen, wat kwetsbaarheden zijn.”
Ondanks de ongebreidelde variatie zijn de elementen wel modulair. Dat betekende dat maatvoering heel belangrijk was zodat alles goed in elkaar zou passen en alle naden mooi recht zouden lopen. Kleine imperfecties in het uiterlijk waren dan weer geen probleem. “Normaal gesproken wil je iets maken zonder vlekken, zonder gaatjes”, zegt Covini. “Om dat te bereiken hadden we van elk onderdeel heel veel proefjes moeten maken maar gezien de enorme hoeveelheid en de korte tijd was dat onmogelijk. Daarom hebben we geaccepteerd dat er hier en daar imperfecties te zien zijn, en die bewust zo gelaten. Het is immers beton en geen plastic of hars.”
Venetië – Vlaardingen v.v.
Dankzij een uitgekiende planning lukte het om de hele installatie op tijd klaar en in Venetië te hebben. “We hebben een heel strak schema gemaakt voor de productie” zegt Tomaello. “Twintig dagen lang moest er elke dag gestort worden. Zodra er een mal vrij kwam werd die de volgende dag meteen weer ingezet. Je mocht geen dag missen met storten en ontkisten want de terrazzo moest ook geslepen of gewassen worden en de tijd was beperkt.” Tot en met zaterdag 24 april werd er nog aan de laatste onderdelen gewerkt. Daarna moest er meteen worden ingepakt zodat het platform van Variations on a Bird Cage samen met City to Dust op 27 april op transport naar Venetië kon om daar te worden opgebouwd. Het was de eerste keer dat Alessandra Covini and Giovanni Bellotti hun geesteskind in het echt zagen. “Voor de Biënnale hadden we wel renderings gezien van de installatie maar dat is toch anders dan ‘the real thing’”, zegt de architecte. “Het is prachtig geworden, beter nog dan we gedacht hadden! We hebben ook veel positieve reacties gekregen op de presentatie voor architecten, ontwerpers en journalisten.” Ze is Tomaello erg dankbaar voor de hulp. “Al die details, al die onderdelen; we hebben het zo’n beetje tijdens het werk ontworpen. Ieder ander had vanwege de beperkte tijd, het krappe budget of gewoon omdat het een krankzinnig proces is gezegd Vergeet het maar. Giulio niet. Hij heeft ons de ruimte gegeven om dit te realiseren.”
Volgens Covini zal het zeker niet de laatste keer zijn dat Studio Ossidiana met terrazzo werkt. “We zijn gek op dit product en willen graag de eindeloze mogelijkheden ervan onderzoeken. We vonden het ook fantastisch om een nieuw soort terrazzo naar Venetië te brengen, de stad waar het oorspronkelijk vandaan komt. Dat ook Giulio’s grootvader Carlo Tomaello uit Venetië komt, maakt de cirkel wel helemaal rond.”
Leuk en leerzaam
Hoewel Tomaello voornamelijk bouwprojecten doet, heeft hij niet getwijfeld toen Studio L A en Trenning en Studio Ossidiana hem vroegen voor hun bijzondere projecten. “Misschien juist omdat we normaal gesproken heel andere dingen maken. Dit is iets aparts, iets dat ik nog niet eerder had gedaan; dat is interessant.” Wat hem betreft hoeven het ook geen eenmalige projecten te zijn. “Zo’n geweldig concept als City to Dust kun je natuurlijk ook prima ergens anders toepassen. Dit is Venetië in Venetië maar je kunt ook bijvoorbeeld Barcelona in Barcelona verbeelden.”
Wat Variations on a Bird Cage betreft ís het natuurlijk ook de bedoeling dat het concept elders wordt toegepast. En dat is al min of meer gebeurd. In Stockholm bij ArkDes, het museum van moderne kunsten, heeft Studio Ossidiana een plein ingericht met elementen van hun Biënnale-installatie. Weliswaar is Utomhusverket tijdelijk, de elementen zijn hier wel de modelschaal ontgroeid. Dat geeft een realistisch beeld van hoe publieke buitenruimtes óók ingericht en gebruikt kunnen worden.
Bovenal was het leerzaam om onbekende wegen te bewandelen. De kennis die zulke bijzondere projecten opleveren, komt wellicht later goed van pas bij meer alledaagse opdrachten. Kort voor hij met City to Dust aan de slag ging, had Tomaello tegels gemaakt voor een ziekenhuis. “Die waren ook 60 x 60 cm en daarmee wilde ik toen niet dunner gaan dan 3,5 cm. Nu hebben we dus tegels met datzelfde formaat gemaakt maar dan 0,8 cm dik; en die hebben we eigenlijk nog moeten verzwakken om ze kapot te kunnen krijgen…”
=====
Tekst: Klokhuys tekst en foto
Fotografie: Riccardo de Vecchi