Zo’n tachtig jaar geleden bewaakten Duitse soldaten er een belangrijk knooppunt in het telefoonnetwerk. Later speelden kinderen er oorlogje en spoten graffitivandalen er hun spuitbussen leeg. Tegenwoordig kun je knus overnachten in de voormalige telefoonbunker in de Hoek van Hollandse Vinetaduin. Erfgoedlogies Cocondo is knap ingericht met veel oog voor circulariteit. Vooral de terrazzovloer maakt het kringetje rond; die is namelijk gemaakt van… een gesloopte bunker.
We waren er al eerder voor Mebest, de duinen van Hoek van Holland. Toen voor Villa in de Duinen, een markante woning die geïnspireerd is op de bunkers die in het unieke kustlandschap aan de overkant van de straat verscholen liggen. Ditmaal kwamen we voor een van die betonnen bouwwerken zelf. Ze zijn een overblijfsel van de Atlantikwall die de Duitsers in WOII langs de kust aanlegden. Een ambitieus project; de 15.000 bomvrije bunkers tellende verdedigingslinie moest lopen van Schiermonnikoog tot het Zuid-Franse Biarritz aan de Golf van Biskaje. Van de 10.000 bunkers die de Duitsers daadwerkelijk realiseerden, maakten er zo’n 350 deel uit van Festung Hoek van Holland. Een groot deel daarvan is inmiddels verdwenen. Gezien de herinnering aan de bezetting is die sloopdrift misschien wel begrijpelijk, maar hoe je het ook wendt of keert, de Duitse bunkers maken een wezenlijk deel uit van de (krijgs)geschiedenis van het gebied. En ook zwarte bladzijden moeten gelezen kunnen worden; al was het maar om bij toekomstige generaties bewustwording te stimuleren. Met dat doel wil Stichting Stelling 33 het omstreden Atlantikwall erfgoed zichtbaar en beleefbaar maken voor een breed publiek.
Tijden veranderen
Peter de Krom is de man achter de Hoekse stichting. Hij is geboren en getogen in de kustplaats. “Als kind speelde ik veel in de bunkers. Ik had een rijke fantasie en wilde graag weten wat er zich hier heeft afgespeeld. Zodoende ontwikkelde ik steeds meer belangstelling voor die historie.” Het werd meer dan interesse. In 2013 richtte hij Stichting Stelling 33 op om een specifieke bunker te redden die moest wijken voor een weg. Die reddingsoperatie strandde voor de poort maar de stichting bleef bestaan om andere bunkers te redden. Met de vroegere telefoonbunker in het Vinetaduin bij Hoek van Holland is dat op een bijzonder manier gelukt. “In 2001 was er al eens een geprobeerd om er een Rijksmonument van te maken, maar die aanvraag is afgewezen”, vertelt De Krom. “Er was inmiddels een nieuwe rij duinen voor gekomen en de kustbatterij had dus niet meer het oorspronkelijke schootsveld, was toen de redenering. Blijkbaar zijn we anders gaan denken over dit soort erfgoed want in 2019 kreeg het die status wel.” Misschien heeft ook de toegenomen waardering voor natuur meegespeeld. De Vinetaduin is onderdeel van het Natura 2000 gebied Kapittelduinen-Solleveld. Bunkers trekken echter spelende jeugd, WOII-souvenirjagers en meer van dergelijk ongepland bezoek aan en dat trekt een zware wissel op zo’n natuurgebied. De monumentenstatus van de bunker opende deuren om ook daar wat aan te doen. “De bunker was ernstig in verval, er moest absoluut iets mee gebeuren anders zou hij zeker wel een keer ingestort zijn”, aldus de voorzitter van Stelling 33. “We hadden met de stichting al langer het idee om bunkers als erfgoedlogies in te zetten. Met BOEI hebben we gekeken naar de mogelijkheden en op hun advies, en met medewerking van het Zuid-Hollands Landschap, hebben we deze bunker uitgekozen voor een pilot.”
Honderd ton bunkerbeton
Het idee van overnachten in een bunker is niet nieuw. Sterker nog, in de na-oorlogse wederopbouwperiode werd het veel gedaan. De woningnood was toen hoog; veel huizen waren met de grond gelijk gemaakt. Honderden bunkers werden ingezet als alternatieve en tijdelijke woonruimte. “Dat was een inspiratie voor Cocondo” zegt De Krom. “Maar het concept is ook een reactie op kustbouw, op de groeiende hoeveelheid vakantiehuisjes die voor de duinen worden gebouwd terwijl er tientallen bouwwerken ónder die duinen liggen.”
Erg van deze tijd is het uitgangspunt om bij de transformatie van de bunker naar vakantieverblijf zoveel mogelijk circulair en ecologisch te bouwen. Een houten vloer lag voor de hand maar door toeval werd het terrazzo. In ’s-Gravenzande, niet al te ver van de telefoonbunker, waren twee bunkers gebruikt als oerdegelijk fundament voor een paar huizen. De nieuwe eigenaar van het terrein wilde er een villa bouwen. Daarvoor moesten niet alleen de huizen worden gesloopt, ook een deel van een van de bunkers moest wijken. “Als stichting Stelling 33 hadden we het plan om de betonnen delen eraf te laten zagen en ze als een soort artist statement ergens midden in de polder neer te zetten.” vertelt De Krom. “Helaas kregen we dat financieel net niet rond. Sloop was niet af te wenden maar we hebben wel kunnen regelen dat we het puin kregen. We wilden niet dat dat ergens onder een snelweg terecht zou komen; het moest op een nuttige manier worden hergebruikt, door kunstenaars of als circulair bouwmateriaal.” Drie jaar duurde de zoektocht naar geïnteresseerden terwijl ergens op een terrein de brokken beton met hun oorlogsverleden lagen te wachten op een nieuwe toekomst. Uiteindelijk ontfermden Dick Eerland van Circulair Mineraal en Cor Hoogeveen van Eterno Minerals of the World zich over de honderd ton bunkerbeton.
Slim breken
Eerland en Hoogeveen werken al jaren samen aan allerlei innovaties, onder meer rondom het hergebruik van beton. Circulair Mineraal is een samenwerkingsverband van zes sloop- en recyclingbedrijven die zich inzetten om hun industrie nog circulairder te maken. Puin en beton terugbrengen naar de oorspronkelijke grondstoffen is het doel, zodat vloerenbedrijven als Eterno Minerals of the World die vervolgens weer kunnen verwerken. “We hebben onder meer met puingranulaat terrazzovloeren van sloopafval gemaakt”, zegt Hoogeveen over de leerzame samenwerking. Een probleem dat daarbij naar voren kwam, was dat er soms te zachte materialen in het sloopmateriaal zitten, baksteen bijvoorbeeld. “Je ziet het als iemand met naaldhakken over zo’n vloer heeft gelopen”, licht de vloerenman toe. Bij hergebruik van beton liep hij tegen een soortgelijk probleem aan. “Als je het beton in stukken breekt, dan blijft de cementlijm om de stenen heen zitten. Die cementlijm is de zwakste schakel van beton. Het is te zacht om in terrazzo te gebruiken; die vloeren slijten sneller dan met normaal terrazzo.” De slim breken-techniek die Eerland een aantal jaren geleden ontwikkelde, heeft dat probleem uit de wereld geholpen. Daarbij worden de brokken beton langdurig en onder druk geschud en schoongeschuurd waardoor vrijwel alle cementlijm van de grindkorrels wordt gewreven. Het materiaal krijgt een 80% schoon oppervlak en dat is goed genoeg om als toeslagmateriaal voor nieuw beton te gebruiken. En dus zeker ook voor terrazzo.
Wijd verspreid
Het overgrote deel van de gesloopte ’s-Gravezandse bunker is gebruikt voor de terrazzovloer die Eterno Minerals of the World maakte in het nieuwe gebouw van de Koninklijke Nederlandse Munt in Houten. Hoogeveen stelde voor om de rest te gebruiken voor de 20 m2 vloer in de logeerbunker. Zoals bij elke terrazzovloer kreeg klant Stelling 33 van te voren wat monsters om uit te kiezen. De kleurkeuze was niet oneindig, de steentjes waren immers een gegeven: het zand en het grind dat voor het beton van de oude bunker was gebruikt en geen keur aan allerlei kleurige marmersoorten. Met het formaat van de steentjes kon wel worden gevarieerd. “Na het slim breken houd je van alles over, dat kan op allerlei maten worden afgezeefd. Wat dat betreft is dit, net als de manier van verwerken, niet anders dan traditioneel terrazzo”, zegt Hoogeveen. Het zijn relatief kleine stenen geworden voor Cocondo, de maximum korrel is 8 mm.
Wit in plaats van bunkergrijs
Naast formaat kon De Krom ook nog een cementkleur kiezen, dat ingrediënt kwam namelijk niet van de donorbunker. “Het mooie van de slim breken-techniek is dat het ook bruikbaar cementpoeder oplevert”, zegt Hoogeveen. “Bij het maken van beton wordt eigenlijk maar zo’n 60% van de cementkorrel gebruikt als bindmiddel. Bij de kern komt geen water, dat blijft cement. Met slim breken leg je die kern bloot, die kun je dan weer als vulstof gebruiken in beton.” Bij de terrazzovloer voor Cocondo is dat zeer fijne materiaal echter niet ingezet. “We hebben hier deeltjes vanaf 1 mm gebruikt, niet wat kleiner is. Als je heel kleine fracties toevoegt, krijg je veel verschil in waterbehoefte en in terrazzo betekent meer water meer kans op scheurvorming.” Inmiddels heeft Hoogeveen dat probleem getackeld maar bij het leggen van deze vloer durfde hij dat nog niet aan. De circulaire vloer is dus wel met nieuw cement gemaakt. Voordeel is wel dat het een lichtere kleur dan ‘bunkergrijs’ mogelijk maakte. De Krom overwoog een zandkleur, vanwege de lokatie in de duinen, maar dat zou het ook te donker maken. Uiteindelijk is het wit geworden.
Cirkeltje rond
De originele betonvloer van Cocondo was degelijk genoeg om als constructievloer te handhaven. Hij was wel behoorlijk vochtig maar dat trekt er volgens Hoogeveen gaandeweg wel uit. “Er liggen allemaal dampopen materialen op en er zit vloerverwarming in de tussenvloer die we hebben gemaakt.” De terrazzo toplaag is 2 cm dik. Op de slaapkamer na ligt hij in de hele logeerbunker, tot en met de badkamer aan toe. Naast de vloeren zijn ook het aanrecht en een wasbak bij de doucheruimte van hetzelfde circulaire terrazzo gemaakt, door Tomaello uit Vlaardingen.
Geschuurd tot korrel 200 (de prefab stukken tot 400) en geïmpregneerd om koffie- en theevlekken te voorkomen, is het circulaire terrazzo niet erg glanzend. Dat zou ook niet heel goed bij de uitstraling van Cocondo passen want hoe knus ook, de 60 cm dikke wanden en de originele dikke stalen deur naar de slaapkamer zorgen wel voor een zeer stoere touch.
De Krom is heel erg blij dat het materiaal van de gesloopte bunker is hergebruikt. En helemaal dat het ook in Cocondo terecht is gekomen. “Die bunker stond weliswaar niet in Hoek van Holland maar hij hoorde wel bij dezelfde stelling als deze telefoonbunker. Dat we delen ervan hier hebben kunnen hergebruiken maakt het cirkeltje helemaal rond!”
Meer circulair
Terrazzo is niet het enige circulaire materiaal dat in Cocondo is toegepast. Voor de kleerhangers en een aantal lampen is het wapeningsstaal uit de gesloopte bunker gebruikt. Het hout van ondermeer het keukenblok is afkomstig van twee lokale eiken die waren omgewaaid. Eentje stond verderop langs de kust op landgoed Ockenburgh van het Zuid-Hollands Landschap, de andere op het Rotterdamse landgoed De Tempel. “Bijzonder is dat die Rotterdamse boom 75 jaar oud was”, zegt De Krom. “Hij begon dus te groeien toen deze bunker door de Duitsers werd verlaten en waaide om toen wij met de verbouwing begonnen.”
Dan zijn er nog azobe damwanden uit Lelystad. Die hebben daar flink wat jaren onder water gezeten en doen nu, nadat de slechte delen zijn verwijderd en ze goed zijn schoongemaakt, dienst als buitenterras van Cocondo. Het buitenmeubilair dat erop staat, is van gerecyclede visnetten en petflessen uit de Noordzee. De stoelen binnen komen uit de kringloop en zijn prachtig onder handen genomen door kunstenares Simone Post.
Niet circulair maar wel heel leuk is dat de graffiti die de verwaarloosde bunker jarenlang wat kleur gaf, niet helemaal is verdwenen. Een smal strookje ervan zorgt voor een kleurig accent in de witte gestukadoorde muren en herinnert aan een ander stukje geschiedenis van de bijzondere slaapplaats.
=====
Tekst: Klokhuys tekst en foto
Fotografie: Peter de Krom