Niet alleen monumentale gebouwen worden gerestaureerd om ze voor het nageslacht te bewaren. Op begraafplaats Kleverlaan in Haarlem is een aantal grafmonumenten hersteld. Bambam Restauratie Steenhouwers deed dat deels ter plekke en deels in de eigen werkplaats in Leiden.
Tekst: Klokhuys tekst en foto – Fotografie: Ben van Boom, Klokhuys tekst en foto
Monumentale begraafplaats
Dertien Rijksmonumenten telt de begraafplaats Kleverlaan in Haarlem. Een daarvan is het grafmonument van Jan David Zocher. De bekende tuin- en landschapsarchitect is in feite begraven in zijn eigen tuin. Hij was namelijk de laatste bewoner van de buitenplaats Akendam waar de begraafplaats op is aangelegd. Zocher maakte ook het ontwerp voor de dodenakker, in de Engelse landschapsstijl waar hij een fervent liefhebber van was. Dat deed hij in 1828. De begraafplaats zelf werd vier jaar later in gebruik genomen. Weer zestig jaar later volgde een uitbreiding. Eveneens in Engelse landschapsstijl; naar ontwerp van zoon Louis Paul Zocher.
Op dat gedeelte werd in 1893 ook een mausoleum gebouwd. Het gebouw is eind vorige eeuw al gerestaureerd maar is in 2019 opnieuw onderhanden genomen. Bambam Restauratie Steenhouwers werd ingeschakeld voor het opknappen van de natuursteen onderdelen ervan. Tijdens die opdracht raakte het Leidse natuursteenbedrijf in gesprek met een ambtenaar van de gemeente Haarlem over diverse stukken op de begraafplaats die in slechte staat verkeerden. Het ging om beschadigde gedenkstenen en grafmonumenten op gewone zandgraven en om complete keldergraven. Allemaal graven die niet meer in familiebezit zijn. De gemeente is er eigenaar van geworden en wilde ze graag laten herstellen. Een kleine twintig ervan heeft Bambam inmiddels gerestaureerd.
Shoppen in de snoepwinkel
“Van oudsher wordt er veel natuursteen gebruikt voor grafwerk”, zegt Steven Janse van de Leidse steenhouwerij. “Er staat op deze begraafplaats zelfs een steenhouwershuisje waar destijds de letters in de stenen werden uitgehakt. Maar we hebben ook aardig wat metselwerk hersteld.” Het natuursteenbedrijf doet dat wat afwijkende werk vaker en heeft zelf een metselaar én een metselaar in opleiding in dienst. Zij hebben vooral gewerkt aan de keldergraven. Anders dan zandgraven hebben deze doorgaans wat grotere familiegraven gemetselde wanden. Vaak steken die een stuk boven het maaiveld uit en is de kelder afgesloten met een hardstenen dekplaat.
Bij een aantal van die keldergraven verving Bambam beschadigd metselwerk. Deels van wat er boven het maaiveld uitstak maar ook in het graf zelf. Zowel bij boven- als ondergrondse restauratie is het belangrijk om de juiste baksteen te gebruiken. En het kan moeilijk zijn om die te vinden, sommige graven zijn immers meer dan een eeuw oud. “Je komt allerlei soorten baksteen tegen, afhankelijk van de periode variëren ze in hardheid en kleur. Wat we deden is een steen uit een graf verwijderen en vervolgens op zoek gaan naar precies diezelfde baksteen. In Eemnes zit een bedrijf dat is gespecialiseerd in oude bouwmaterialen, heel goed gesorteerd, een echte snoepwinkel voor restaurateurs als wij!” Ook de specie waarmee is gemetseld, werd onderzocht, zodat het herstelwerk met de juiste kalk- of cementmortel kon worden uitgevoerd.
Schuren is uit den boze
Naast het metselwerk herstelde Bambam ook dekstenen van de keldergraven. Ze waren gebarsten, lagen in een aantal stukken. De stukken zijn van de graven getakeld en overeind gezet. Met een stoomcleaner zijn ze goed schoongemaakt, dat doodt algen en verwijdert alle vuil. De breukvlakken zijn ruw gemaakt en ingesmeerd met een epoxy-lijm. Vervolgens zette de steenhouwer de delen op elkaar. “Door het eigen gewicht komen de stukken goed op hun plek te staan”, zegt Janse. “En met draadeind van 12 mm hebben we er doken in gemaakt, die houden alles ook nog eens op zijn plaats.” Vervolgens zijn de scheuren aangeheeld. Dat luistert nauw; sommige scheuren waren lelijk doordat de breukvlakken enigszins afgebrokkeld waren. Die zijn ingewassen met wat mortel. “En dat is het. Schuren doen we niet want daar tast je het goede oppervlak van zo’n oude steen mee aan, en ook de verwering. Het is ook niet nodig. Bij nat weer zie je het litteken nog wel; de steen wordt dan donkerder en de lijmnaad kleurt niet mee. Maar met droog weer valt de reparatie nauwelijks op.”
Bij een van de gebroken dekstenen ontbrak een deel. Daar moest Bambam een nieuw stuk inboeten. “Liefst gebruiken we daar een stuk van een andere oude plaat voor die net zo verweerd is. Lukt dat niet, dan moet je met nieuwe steen werken en dan is de reparatie goed te zien. Gelukkig vonden we een stuk van dezelfde dikte en met hetzelfde patin. Alleen heeft de deksteen frijnwerk aan de zijkant en dat had dit stuk niet. Dat hebben we moeten maken en dan zie je wel dat het niet origineel is.”
Reconstructie
Vrijwel al het restauratiewerk deed Bambam op de begraafplaats. Eén bijzonder grafmonument uit 1927, van het graf van P.H. van der Ley, is meegenomen naar de werkplaats in Leiden, inclusief de brokstukken die rond de sokkel op de grond lagen. Het Jugendstil-monument bevat onder meer twee sculpturen van personen. Architect A.J.M. Sevenhuysen ontwierp het stuk dat is gemaakt door beeldhouwer Theo van Rijn. Documentatie spreekt van zandsteen maar de experts van Bambam zagen meteen dat het monument met een mortel is gemaakt. Geen probleem voor de Leidse steenhouwerij want dat werkt wel vaker met mortels. Maar bijwerken en mallen maken zou in dit geval niet voldoende zijn. “Eigenlijk is het een reconstructie”, zegt Laura Jatkowski. Zij is een van de steenhouwers die aan het grafmonument werkt. “Er zit heel veel ijzer in het monument. Dat is gaan roesten waardoor de mortel eruit is gedrukt. Zou je de brokstukken allemaal terugplaatsen en alles bijwerken, dan gebeurt dat weer opnieuw. Daarom bouwen we het opnieuw op. We weten de exacte maten van het origineel. Het binnenste gedeelte hebben we gemetseld, daar zit nu geen metaal meer in. Delen van het oude monument die we nog kunnen hergebruiken hebben we daar vanaf gehaald; die plaatsen we terug op het nieuwe stuk.” Dat gaat vooral om de beeltenissen die twee zijden van het monument sierden en om het vlak met tekst.
Lastige ontdekking
Ontbrekende delen van het monument of stukken waar ijzer in zit, maakt Bambam opnieuw. Dat gebeurt aan de hand van een foto die een paar jaar geleden is gevonden bij een inventarisatie van de begraafplaats. “Het is een oude foto die is gemaakt tijdens de bijzetting van de echtgenote”, zegt Janse. “Het monument voor haar man stond erop. Je kunt er goed op zien dat het toen een donker, hoogglanzend monument was, heel anders dus dan het grove grijze stuk dat het nu is.” Bambam heeft kleurenonderzoek laten doen en daaruit bleek dat het monument helemaal geschilderd is geweest. Er was goud gebruikt voor de letters en cijfers, de rest was voorzien van een gelige basiskleur en een zwarte eindlaag. Janse weet nog niet tot of het monument tot die originele staat wordt teruggerestaureerd. “We proberen nu te achterhalen hoe je op deze grofkorrelige mortel iets met een minimale laagdikte kunt aanbrengen dat heel glanzend kan worden én buiten kan staan”, legt hij het dilemma uit. “Vooral dat laatste vinden we een lastig verhaal. Als we daar geen oplossing voor vinden dan heeft het ook geen zin om het weer zwart te schilderen. Zo is het immers nooit geweest, en het zou er ook heel raar uitzien op een grove ondergrond. Duidelijke afspraken over het eindresultaat hebben we niet gemaakt met de opdrachtgever. Ik denk dat die het prachtig vindt als we het stuk helemaal herstellen en het in grofkorrelige mortel laten en niet verven. Maar we willen het zelf ook prachtig vinden.”
Bambam Restauratie Steenhouwers is gespecialiseerd in de restauratie van natuursteen. Dat kan variëren van kleine projecten als een enkele traptrede tot bijvoorbeeld complete gevels. Af en toe maakt het bedrijf uit Leiden ook nieuw werk, in combinatie met een restauratie maar ook wel afzonderlijk, zoals bijzondere gedenkstenen die met de hand vervaardigd moeten worden. Bambam werkt voor een breed palet aan opdrachtgevers; variërend van particulieren, vastgoedeigenaren en VVE’s tot bedrijven en overheden als gemeenten en Rijkswaterstaat. Hat natuursteenbedrijf heeft acht mensen in dienst die allen in deeltijd werken. Het werkgebied beslaat West Nederland.
Voor het opgemaakte artikel met alle foto’s kunt u Mebest 2020-1 bekijken.