In Utrecht wordt binnenkort het complex Wonderwoods opgeleverd. Het bestaat uit twee imposante torens. De visie die hieraan ten grondslag ligt, is het herstel van de biodiversiteit. Eén van de torens is ontworpen door architect Roberto Meyer van MVSA Architects. Het andere gebouw is ontworpen door Stefano Boeri Architetti.
Tekst: Matthijs Pronker
Fotografie: David Pronker
Bij het realiseren van dit hoogstandje speelde Giulio Tomaello met zijn werknemers een essentiële rol. Het doorgewinterde terrazzobedrijf uit 1924 realiseerde 2200 elementen waarmee de gevels een lijnenspel kregen, met daarachter geïntegreerde plantenbakken die straks duizenden groeisels herbergen tot 104 meter hoogte. De nauwe samenwerking met Kondor Wessels was daarbij essentieel.
Giulio Tomaello bekijkt
het resultaat
Geen glazen toren
De gemeente Utrecht wilde op deze plek geen glazen toren en kwam al snel in contact met het architectenbureau in Milaan waar plantkundig wonder Laura Gatti samen met Stefano Boeri het verticale bos ontwierp. Zij staat te boek als ‘de vrouw die denkt als een boom’ en werkte direct mee aan alle voorstellen voor Utrecht. Daar stonden elementen van natuursteen op het wensenlijstje, maar volgens Laura kon dat ook met terrazzo. En overeenkomstig haar voorstel werd de onderzijde van de balkons bekleed met hout.
Hoofdpersoon
“Als ik terugkijk blijft het bijzonder dat we dit samen met de aannemer hebben aangedurfd,” concludeert hoofdpersoon Giulio Tomaello. Onder hoede van deze beminnelijke, energieke man werd het project binnengehaald. De beslissing viel nadat een grote betonproducent elementen had gemaakt die niet voldeden. De klok tikte door dus inmiddels was haast geboden!
Bouwvak
“In augustus 2020 vroegen ze me of wij de gevelelementen konden maken, op het moment dat iedereen met bouwvak ging. We kregen de kans de opdrachtgever te overtuigen met 19 proefstukken. Wij moesten voor de bouwvak beslissen om deze complexe klus aan te gaan. Het betekende snel schakelen en in rap tempo 20 bekistingen maken en deze vullen met mortel bestaande uit een mengsel van natuursteen vulstoffen uit vier landen.”
De hoofdtoon moest 60% wit worden. Daarvoor zorgde een groot aandeel witte steen uit Griekenland, aangevuld met grijs uit Noorwegen
De basistekening vanuit Italië
Spannend
“De hoofdtoon moest 60% wit worden. Daarvoor zorgde een groot aandeel witte steen uit Griekenland, aangevuld met grijs uit Noorwegen. Om de witte elementen een warmere tint mee te geven hebben we met Rosso Verona, Rosa Corallo en Vulkaanrood uit Duitsland gewerkt. Nu was het zaak dat er geen ontmenging zou plaats vinden. Met dat in het achterhoofd werd het spannend om na het ontkisten te gaan schuren. Daarvoor moesten we zelfs enkele schuurders vragen tijdens de bouwvak door te werken. Alle elementen bleken goed te zijn. Daarmee overtuigden we de aannemer ook toen we onze offerte uitbrachten. ‘Niet te duur en ook niet te goedkoop,’ vond die. Projectdirecteur van Kondor Wessels George van Scheijndel concludeerde: ‘Je bent een tovenaar.”
Om een zo goed mogelijk gesloten oppervlak te krijgen weten wij precies waar we op moeten houden met slijpen
Slijpen
Gelukkig was hier geen sprake van louter magie, maar vooral van vakkennis. Giulio: “Om een zo goed mogelijk gesloten oppervlak te krijgen weten wij precies waar we op moeten houden met slijpen. Dat hebben we in de jaren ’60 geleerd, toen we nog veel douchevloertjes maakten. Je schuurde precies zo dat de vloer waterdicht was en tegelijk voldoende antislip behield. Het gaat erom op het juiste moment te stoppen met polijsten, zodat de vloer stroef aanvoelt alsof hij niet gepolijst is.”
Tuinaanleg in volle gang
Team
Die kennis kwam nu als geroepen bij wat één van de grootste opdrachten voor Tomaello ging worden. Daarvoor moest het team van elf man uitgebreid worden naar twintig om alles precies op tijd op de bouwplaats te krijgen, legt Giulio uit.
“Zodra de gevelbakken klaar waren, moesten deze naar Westo in Coevorden, een dochter van Boele & van Eesteren uit Rijswijk. Westo moest de bakken aan de binnenkant waterdicht bekleden. Vervolgens moesten in elke bak buizen komen voor de bewatering van de planten. Maar ook de aarde en een groot deel van de beplanting diende aangebracht te zijn voor het plaatsen. Alleen de bomen komen er later in. Het verliep allemaal op rolletjes. Westo onder leiding van Henri Kleijer is voor ons de ideale partner en opdrachtgever in Utrecht.”
Vooraf is berekend hoe zwaar de hijsankers aan de achterzijde moesten zijn
Variatie
Al met al ontstonden zo gevelbanden met bakken die in lengte en gewicht varieerden tussen de 50 en 500 kg, des te meer omdat het gebouw geen rechthoekige plattegrond heeft. Vooraf is berekend hoe zwaar de hijsankers aan de achterzijde moesten zijn. Al spoedig werd bewezen dat het goed zat. Dat gold ook voor de terrazzo scheidingspanelen tussen de balkons. Deze zijn verdiepingshoog. Met een dikte van 15 cm staat dit 2,60 meter hoge paneel voor een deel haaks op de binnengevel. Daarop sluit een zelfde paneel aan, in een diagonale hoek naar de gevel.
Werkplaats
Beide panelen zijn niet op locatie gekoppeld maar in de werkplaats van Tomaello als één stuk vervaardigd. Om de grote geknikte panelen veilig op zijn plek te hijsen, werden speciale bokken ontworpen. Ook dat functioneerde goed. Vervolgens zijn ze aan de gevelconstructie verankerd. In totaal waren er 161 verschillende elementen nodig.
De banden met de bakken worden volledig gedragen door de achterliggende balkonplaten. Na het stellen worden ze op de balkonplaten ondersabeld, dat wil zeggen dat de open ruimte tussen de onderkant van de bak en de plaat met krimpvrije mortel werd opgevuld.
Moeilijke periode
Het was al een ingewikkelde klus, maar daar kwamen nog wat hobbels bij, zo vertelt Giulio: “We zaten in een moeilijke periode, onder meer door Corona en buitenlandse werknemers die niet ingeënt wilden worden. Voor de communicatie hanteerde de aannemer een methode die hij afkeek van Schiphol: zo veel mogelijk met iconen communiceren. In dezelfde periode gingen de materiaalprijzen omhoog. Een container uit Griekenland kostte eerst 1.000 euro en nu zelfs 10.000. We hebben met al die problemen er doorheen weten te laveren.”
Net als in Milaan moet het water voor de planten zoveel mogelijk komen van regenwater dat in een groot bassin onder de grond wordt opgevangen
Volbracht
Het werk is volbracht en nu worden de laatste zaken in orde gebracht voordat de bewoners in Wonderwoods hun intrek gaan nemen. Net als in Milaan moet het water voor de planten zoveel mogelijk komen van regenwater dat in een groot bassin onder de grond wordt opgevangen. Van daaruit wordt het naar kleinere reservoirs op het dak gepompt om het zo naar de bakken te laten lopen. Bewoners hoeven zich niet met het water geven bezig te houden. Sterker nog: dit is verboden. Het gehele idee komt dus overeen met Bosco Verticale met bijbehorende adviezen. Dit geldt niet voor de planten: deze zijn geleverd door Van de Berk uit Brabant en zijn overwegend afkomstig van de Utrechtse Heuvelrug.
Conclusie
Met gepaste trots kijkt Giulio terug: “Voor ons als 100-jarige Tomaello vormden die dag de diverse gesprekken met Stefano Boeri en zijn team een gedenkwaardig hoogtepunt. Hij roemde meerdere malen de kwaliteit van onze façade in terrazzobeton en zei in onze Italiaanse conversatie dat hij Tomaello graag zou willen meenemen naar zijn toekomstige projecten in het buitenland. Complimenten zijn natuurlijk altijd leuk om te mogen ontvangen, maar als ze uit de mond komen van ‘Archistar’ Stefano Boeri Architetti smaken ze nog intenser en zoeter… Hij was ook onder de indruk van het bouwproces onder leiding van projectdirecteur George van Scheijndel. Het was voor ons een hele eer om deze terrazzo-onderdelen te mogen maken in samenwerking met zoveel uitstekende professionals.”
Lees ook:
> Nieuw stadsplan voor winterspelen in Milaan
De Italiaanse afvaardiging op bezoek
De Italiaanse architect Stefan Boeri kreeg recent opnieuw een aantal belangrijke onderscheidingen op Europees niveau voor zijn ‘groene’ ontwerpen, waarvan de SDG Action Award een van de hoogste is. Giulio Tomaello sprak persoonlijk met Boeri, waarbij de architect hem een compliment gaf voor zijn accentloze Italiaans. Niet gering, want Giulio behoort tot de derde generatie en groeide volledig in Nederland op. Nog regelmatig reist hij af naar het Noord-Italiaanse Friuli, waar familie woont die niet naar de Lage Landen vertrok.
Nog steeds staat deze streek bekend als de bakermat van de terrazzieri. Giulio herinnert zich hoe hij met zijn grootvader meeging naar Italië en bij groeves steentjes verzamelde. Dat deed diens grootvader net zo. Die maakte ze schoon en verzamelde ze in diverse zakken om later ergens anders voor te gebruiken. Het was de tijd dat cement nog in jute zakken zat. Die werden telkens opnieuw gebruikt. Giulio heeft nooit geweten hoe het cement goed bleef. Vermoedelijk omdat het vlak voor gebruik pas in de zakken werd gedaan bij de bulkopslag. Het was de oorsprong van terrazzo, waar het er juist om ging alles te gebruiken wat gevonden werd aan stukjes marmer en ander natuursteen.